Voor de zekerheid had mijn vader me ingeprent dat Lima de hoofdstad van Peru was en dat we daar een oom hadden ‘die in machines handelde’.
Of dat geholpen heeft weet ik niet, maar uiteindelijk stonden wij op de lijst en reden in een echte passagierstrein weg uit het kamp.
Van de weinige Joden uit Nederland die de deportaties hebben overleefd waren er een aantal met een valse pas van een land uit Centraal- of Zuid Amerika. Daarmee had je iets meer kans om niet naar een vernietigingskamp te worden gestuurd.
Sommigen mochten dankzij hun pas bij een zogenoemde Austausch, een uitwisseling, uit Bergen-Belsen vertrekken. Bij het samenstellen van de namenlijsten voor deze ‘ruiltransporten’ was de beruchte mevrouw Slottke betrokken en het gerucht ging dat zij zou controleren of de passen wel echt waren.
Interneringskamp in Zuid-Duitsland
Wij, mijn ouders, drie zusjes en ikzelf behoorden op 21 januari 1945 tot een van deze uitzonderlijke transporten. Op het dak van de trein stond het embleem van het Internationale Rode Kruis.
Van ons transport is een klein aantal mensen in Zwitserland aangekomen, maar wij moesten nog een paar maanden wachten in een interneringskamp in Zuid-Duitsland op de bevrijding. Dat kamp was bij het stadje Biberach waar de bevolking van het bezette Engelse Kanaaleiland Guernsey al in 1942 naartoe was gedeporteerd.
Peruaans paspoort van familie Salomons, met stempel en handtekening van de Peruaanse consul in Zwitserland José Maria Baretto (1875-1948). Baretto werd postuum onderscheiden door Yad Vashem als Righteous Among the Nations
Familie in Zürich
Mijn moeder groeide op in Zürich. Wij hadden onze Peruaanse pas te danken aan haar familie, mijn ooms en tantes. Toen de deportaties al in volle gang waren had ze er in Amsterdam over gehoord van een vriendin die ook familie in Zürich had en aanraadde om onze pasfoto’s (ook een foto van de nog ongeboren baby) naar de broer van de vriendin op te sturen. Hij zou dan begrijpen wat de bedoeling was en contact opnemen met de familie van mijn moeder. Een kopie van de pas is inderdaad aangekomen toen we in Westerbork waren.
Na de oorlog is het mysterieus gebleven hoe het precies is gegaan en wat de familie in Zwitserland allemaal heeft moeten doen om aan de pas te komen en met wie ze daarbij te maken hebben gehad.
Meest gedurfde redding
In de afgelopen jaren is over de geschiedenis van de valse paspoorten veel meer bekend geworden en dat is uitgebreid beschreven in het boek The Forgers: The Forgotten Story of the Holocaust’s Most Audacious Rescue Operation, van Roger Moorhouse.
Er blijkt in Zwitserland in de oorlog een grote organisatie te zijn opgezet die paspoorten vervaardigde voor Joden in de bezette landen. Dat waren voornamelijk Joden in Polen maar ook een flink aantal in Nederland.
Het project werd geleid door Alexander Ładoś, de Poolse ambassadeur in Zwitserland. Hij werkte in een team van medewerkers op het Poolse consulaat en in nauwe samenwerking met Zwitserse Joden. Vooral Abraham Silberstein van de Agudath Israel en de zionistische Chaim Eiss waren hierbij betrokken.
Tienduizend valse passen
Uiteindelijk zijn er naar schatting circa tienduizend valse passen in Joodse handen terechtgekomen. De paspoorten werden op het Poolse consulaat in Bern gemaakt, de foto’s van de gegadigden werden daarin geplakt en hun persoonsgegevens ingevuld. Daarna werden ze van een stempel voorzien en de passen zelf of kopieën ervan werden opgestuurd in de hoop dat ze in de bezette landen zouden aankomen.
Het was buitengewoon moeilijk om dit voor elkaar te krijgen, want niet alleen de nazi’s werden om de tuin geleid, ook de overheden van de verschillende landen lagen vaak dwars. De angst was dat de Joden met hun pas naar het betreffende land zouden emigreren. Het kostte veel moeite om uit te leggen dat de papieren ‘alleen maar’ bedoeld waren om ervoor te zorgen dat de mensen niet naar de vernietigingskampen zouden worden gestuurd.
Ruil tegen Duitse krijgsgevangenen
Door de grootte van het project en het getreuzel van de diverse regeringen heeft een groot aantal valse papieren uiteindelijk niet kunnen helpen, vooral niet voor de Joden uit Polen. Joden uit West-Europa en dus ook uit Nederland hadden meer kans, want hoewel de nazi’s op een gegeven moment doorhadden dat de passen niet echt waren, kwam het idee bij ze op om West-Europese Joden te ruilen tegen Duitse krijgsgevangenen.
Onderzoek naar de geschiedenis van de passen is en wordt vooral verricht door het Pilecki Institute in Warschau. Het instituut heeft een poging gedaan om de namen van alle mensen die een valse pas hebben gehad te achterhalen en heeft die op de Ładoślijst op internet gepubliceerd.
Je ziet op deze lijst de namen staan van Nederlandse Joden die na de oorlog de Joodse gemeenschap hebben wederopgebouwd.
Ładoś heeft heel voorzichtig gewerkt en pas midden in de oorlog aan de uitgeweken Poolse regering in Londen bekend gemaakt waar hij mee bezig was. De Poolse regering was gelukkig positief over de hulp aan de vervolgde Joden. Maar de Peruaanse consul die voor het paspoort van ons gezin had verzorgd heeft voor zijn illegale werk flink moeten boeten. Hij werd voor zijn hulp aan Joden nog tijdens de oorlog berispt door de Zwitserse overheid en is door zijn eigen Peruaanse regering uit z’n ambt gezet.
José María Barreto
Vele jaren na zijn dood in 1948 heeft José María Barreto echter alsnog een onderscheiding van Yad Vashem gekregen als Rechtvaardige onder de Volkeren, net zoals Jan Zwartendijk in Litouwen en zijn Japanse collega Chiune Sugihara. Deze diplomaten en hun medewerkers gingen in tegen de algemene onverschilligheid over het lot van de Joden. Het is van uitzonderlijk belang om deze goede vervalsers met bewondering en eerbied te blijven herdenken.
A Telegraph Best History Book 2023 and Spectator Book of the Year
Roger Moorhouse
The Forgers, The Forgotten Story of the Holocaust’s Most Audacious Rescue Operation
The Bodley Head, London, 2023
Foto’s galerie uit besproken boek (Public Domain); cover: uitsnede The Forgers Hardcover, 2014 by Bradford Morrow
Geef als eerste een reactie