In de aanloop naar 4 en 5 mei kunnen we ons jaarlijks tegoed doen aan een nieuwe oogst boeken over de Tweede Wereldoorlog. Het boek dat ik hier wil bespreken – Denkdwang / Hoe Ludwik Fleck de nazi’s misleidde door Pim van Gool – zou daar qua timing en onderwerp wellicht bij horen, maar ik betwijfel of dat de bedoeling was en in ieder geval overstijgt het ’t genre naar alle kanten.
Centraal staat het verhaal van een kleine groep gevangenen in concentratiekamp Buchenwald waar de auteur twee verhaallijnen uit kiest die hij tot in alle details volgt. Bovendien vertoont het boek een gelaagdheid waardoor deze geschiedenis een rijke context krijgt en uiteindelijk het belang ervan een veel grotere reikwijdte heeft.
Arts en wetenschapsfilosoof
De hoofdpersoon Ludwik Fleck (1896-1961) is een Joodse arts en wetenschapsfilosoof. Voor de oorlog – vooral door het voor Joden ongunstige klimaat in Europa – hield hij zich noodgedwongen op in de marge van de academische wereld. Niettemin had hij de wereld beslist iets te vertellen en geheel zelfstandig liet hij een wetenschapsfilosofisch werkje het licht zien. Daarin toonde hij aan dat wetenschappelijke kennis altijd tot stand komt binnen een sociale situatie die van veel grotere invloed is op de uitkomsten van onderzoek dan men destijds geneigd was te denken.
Hij munt daarvoor termen als ‘denkcollectief’, dat zich bedient van een bepaalde ‘denkstijl’, waarbij sociaalpsychologische mechanismen leiden tot een ‘denkdwang’.
Tijdens de oorlog wordt de positie van Fleck steeds nijpender en hij zou tenslotte met zijn gezin in Auschwitz ten onder zijn gegaan als het lot niet net op tijd een ander scenario aandroeg.
Harmonie der dwaling
In januari 1944 wordt hij door kamparts en SS-er Erwin Ding naar Buchenwald gehaald om mee te werken aan de pogingen om een vaccin tegen vlektyfus te vinden. Zodra Ludwik Fleck binnenkomt in ‘Blok 50’, waar een bont gezelschap matig gekwalificeerde onderzoekers een laboratorium hebben opgezet, ziet hij dat het project kansloos is. In plaats van dat te melden neemt hij een paar mensen in vertrouwen en samen besluiten zij het onderzoek te rekken tot het einde van de oorlog. Het principe van de ‘harmonie der dwaling’ dat Fleck in zijn theoretische beschouwingen had ontdekt, wordt hier bewust in praktijk gebracht.
Het laboratorium levert de nazi’s een vaccin dat niet werkzaam is, maar redt daarmee wel de levens van de onderzoekers. Hoe dat in zijn werk ging? Tja, daarvoor moet men toch het boek lezen.
Vredeskerkgroep
Pim van Gool heeft veel van zijn kennis ontleend aan nagelaten geschriften en fotoalbums van een Nederlandse gevangene uit Blok 50, Nan Trésoor uit Amsterdam. Hierbij opende zich een zijpad in zijn zoektocht, dat tot een boeiende tweede verhaallijn leidde. Met veel gevoel voor detail ontsluit Van Gool voor ons de geschiedenis van een verzetsgroep uit de Amsterdamse Pijp, de zogeheten Vredeskerkgroep, ook wel Oranjeleger. De zesentwintig leden van deze groep zijn allen in een vroeg stadium gearresteerd en naar verschillende concentratiekampen gedeporteerd. Een minderheid van hen heeft de oorlog overleefd onder wie Nan Trésoor die zijn leven dankte aan het dwaalspoor dat Ludwik Fleck in Buchenwald had uitgezet.
Hier had het verhaal op kunnen houden, maar Van Gool volgt de overlevenden ook na de oorlog. Trésoor bouwt terug in Nederland een bestaan op aan de technologische kant van de gezondheidszorg, maar houdt zijn leven lang last van de psychische gevolgen van zijn verblijf in Buchenwald. Hij overlijdt in 1992 en zou zijn verhaal mee in het graf hebben genomen als zijn fotoalbum en andere archivalia niet in het bezit van zijn dochter en daarna bij onze auteur terecht waren gekomen.
Ness Ziona
Ludwik Fleck komt na de bevrijding om niet geheel opgehelderde redenen in het Oostblok terecht waar hij eerst in Lublin en later in Warschau aan de universiteit werkzaam is. In 1957 maakt hij met zijn vrouw en zijn zoon aliya, waarna hij nog enkele jaren wetenschappelijk werk verricht aan het Israel Institute for Biological Research in Ness Ziona. Zijn gezondheid is echter broos en in 1961 overlijdt hij vrij plotseling.
Ook hier had het boek ten einde kunnen zijn, maar de verdere nawerking van de wetenschappelijke ontdekking van Ludwik Fleck geeft aanleiding tot een nieuwe laag in het verhaal. Via iets wat lijkt op plagiaat door niemand minder dan filosoof Thomas Kuhn komt het tot een herontdekking van het werk van Fleck dat zich nog tot in onze tijd in een levendige wetenschappelijke belangstelling mag verheugen.
Tegengeluid
Een laatste toevoeging aan de gelaagdheid van het boek brengt ons naar de wereld van zijn eigen vakgebied, de neurologie. Tijdens zijn academische loopbaan heeft hij de ontdekking van de rol van een bepaald eiwit – ß-amyloïd – bij het ontstaan van de ziekte van Alzheimer meegemaakt en gezien hoe bij de daaruit voortvloeiende productie van medicijnen (die wel ‘werken’, maar geen genezing brengen!) de door Ludwik Fleck al in 1935 beschreven ‘denkdwang’ een niet te stuiten rol speelt. Hiermee zou het boek op een sombere toon kunnen eindigen, maar dat doet het zeer beslist niet. Graag geef ik het laatste woord aan Pim van Gool zelf (Denkdwang, blz. 208):
“Wetenschappelijk onderzoek is gebaat bij een welwillende houding tegenover degene die een tegengeluid laat horen, waar de trommelaar van Henry David Thoreau op doelde:
‘Als iemand niet met zijn kameraden in de pas kan blijven, komt dat misschien doordat hij een andere tamboer hoort. Laat hem stappen op de maat van de muziek die hij hoort, in wat voor maat en hoe ver ook.’
Een dergelijk afwijkend ritme verdient vooral aandacht als de trommelaar zich bedient van het gereedschap van de ware wetenschappelijk onderzoeker: intellectuele moed en bescheidenheid, volharding en accuratesse, eigenwijsheid en transparantie, zorgvuldigheid en waarheidszin.”
De afbeeldingen zijn alle ontleend aan het boek Denkdwang – Hoe Ludwik Fleck de nazi’s misleidde door Pim van Gool, uitgeverij Boom, 2023, 288 pagina’s
Geef als eerste een reactie