In 1975 overkwam mij iets bijzonders. Ik was vrijwilliger voor het Internationaal Film Festival in Rotterdam. Ik scheurde kaartjes, bracht mensen naar hun plaats.
Op een zeker moment werd er rondgevraagd of er iemand Frans sprak. Er was een jonge Belgische regisseur uitgenodigd die uitsluitend Frans bleek te spreken. Was er soms iemand die het gesprek na haar filmvertoning met haar wilde voeren?
Zo gebeurde het dat ik out of the blue kennis maakte met Chantal Akerman, maker van de film die bijna vijftig jaar later door het British Film Institute werd uitgeroepen tot de beste film aller tijden.
Adres als titel
De film was een ware belevenis, zo herinner ik me. Het begon al met de titel die ongemeen lang was: Jeanne Dielman, 23, Quai du Commerce, 1080 Bruxelles.
De film toonde meerdere dagen uit het leven van een middelbare alleenstaande vrouw en haar zoon tijdens hun dagelijkse handelingen. Bed opmaken, koffiezetten, ontbijten, schoonmaken, koken. Tijdens het klaarmaken van een gehaktschotel ontstond er een soort jolige stemming in de zaal.
Hardop commentaar
Akerman had het hele proces in real time gefilmd (zoals trouwens ook bij de andere huishoudelijke handelingen). De aanwezigen in de zaal leverden hardop commentaar op de hoeveelheid ingrediënten die zij toevoegde, de manier van kneden, de hoeveelheid zout die zij gebruikte et cetera. Waar zaten we in godsnaam naar te kijken?
We werden echt onderdeel van haar bestaan.
We leefden intens mee en raakten ook enigszins verveeld, we werden echt onderdeel van haar bestaan. In één opzicht week het burgerlijke leven van Jeanne Dielman af van het algemeen gangbare. Elke namiddag, nadat zij de aardappelen had geschild en opgezet en een schone handdoek op haar bed had gedrapeerd, ging de bel.
Op dat moment kwam er een niet nader herkenbare man binnen die haar volgde naar haar slaapkamer. Na zo’n twintig minuten verliet hij wederom het huis, stopte zij de bewuste handdoek in de wasmand, legde het ontvangen geld in een bokaal op de eettafel, goot de aardappelen af om daarna samen met haar zoon het avondmaal te nuttigen.
Traag verloop van de tijd
Zo volgden wij haar twee dagen lang. Mooi, vooral verrassend in zijn eindeloze detaillering van het dagelijks leven en de bewustwording van het trage verloop van de tijd. Maar was dat het? Waar bleef de plot, waar zou dit eindigen?
De ontknoping kwam op dag drie. Achteraf was er die dag al wat onrust in haar handelingen te zien. Morste ze wat koffie naast haar kopje? Gebeurde er iets met de afwas? We zagen een mes dat bijna uitgleed bij het aardappelschillen.
Pas op het moment dat ze opmerkt dat haar aardappels zijn aangebrand stort haar wereld in.
Zoals elke middag stond er ook die dag, nadat zij de aardappels had opgezet, weer een man voor de deur, maar in de slaapkamer gebeurde er iets ongewoons. De sleur van het bestaan, de dodelijkheid van de dagelijkse handelingen, een onverwacht orgasme? We zullen het nooit weten wat de reden was maar iets werd haar die dag te veel.
Terwijl de man van de dag nog boven op haar lag, pakte ze een schaar en stak hem dood. Wat volgde was een hoorbare verbazing en schrik bij het publiek terwijl Jeanne ogenschijnlijk onaangedaan leek door het gebeuren. Het lichaam van de man werd snel weggewerkt. Pas op het moment dat ze opmerkt dat haar aardappels op het vuur zijn aangebrand stort haar wereld in. Op het balkon is geen voorraad meer om nieuwe aardappels te koken en de winkels zijn op dat tijdstip gesloten.
Het dagelijks ritueel en daarmee haar leven, ligt in gruzelementen.
Ongebruikelijk lange shots
Wat ik me vooral na al die jaren nog herinner, is de hilariteit in de zaal en de ongebruikelijke lange shots van de film. Terwijl in de meeste films voortdurend een vorm van versnelling wordt toegepast (vrouw pakt blik koffie uit de kast, volgende shot zit zij die te drinken) koos Chantal Akerman ervoor om de banaliteit van de dagelijkse terugkerende handelingen in zijn geheel te laten zien.
Het zijn rituelen zoals we die allemaal kennen vooral bij het opstaan en naar bed gaan. Maar wat bracht deze filmmaker ertoe om deze zo in beeld te brengen? De ongekend lange, frontale shots van alledaagse gebeurtenissen en haar sobere verhaalstijl zouden haar handelsmerk worden.
De zestienhonderd gerenommeerde critici en filmacademici van het prestigieuze Britse Filminstituut die haar film Jeanne Dielman tot de beste film aller tijden uitriepen, formuleerden het als volgt:
“Akermans oeuvre kenmerkt zich door een afstandelijke benadering van het schijnbaar ‘gewone leven’, waarbij onder het oppervlak een arsenaal aan heftige gebeurtenissen, herinneringen en emoties schuilgaan.”
Portret van Akerman zelf
Die gevoelens onder het oppervlak waren haar niet vreemd. Het lijkt alsof de critici met deze formulering een portret van Akerman zelf schetsen.
Haar moeder en tantes, die allen Auschwitz hadden overleefd, hielden zichzelf staande in het leven met vaste rituelen. Hardop nadenken over iets konden zij zich maar beperkt permitteren. Het bleef bij oppervlakkig registreren.
Beeldend onderzoek naar het leven van haar familie voor de oorlog.
Rond 1995 was Akerman een gevierde regisseur geworden van huidige klassiekers als News from Home (1977), Toute une nuit (1982) en Nuit et jour (1991). In deze periode ontdekte Akerman ook de wereld buiten de filmtheaters. In haar eerste video-installatie D’Est laat zij op 24 monitors hypnotiserende beelden zien van mensen die proberen te overleven in het voormalige Oost-Europa achter het IJzeren Gordijn.
Het zijn observerende beelden van mensen en landschappen, zonder dialoog, zonder verder commentaar. Het is ook een beeldend onderzoek naar het leven van haar familie voor de oorlog, haar beide ouders kwamen oorspronkelijk uit Polen. Deze installatie vormde het begin van een ’tweede carrière’ binnen de wereld van de beeldende kunst.
Moeilijk op te vullen leegte.
Voor de zwaarte van het bestaan van haar hoofdfiguur had ik destijds in Lantaarnvenster in Rotterdam nog geen aandacht. Later realiseerde ik me dat het hier het registreren betrof van een leegte die moeilijk op te vullen is, een poging van moeilijk op te vullen emotionele leegte, zoals je die bijvoorbeeld ook terugvindt in het werk van schrijver Patrick Modiano en andere tweede generatie schrijvers en filmmakers.
Eenzaamheid en alleenstaande vrouwen
In haar films ging het vaak over eenzaamheid en alleenstaande vrouwen en haar persoonlijke ervaringen: Je, tu, il, elle (1974), News from Home (1977),nadat zij naar New York was vertrokken en Les rendez-vous d’Anna (1978) over haar eigen leven als rondreizend filmmaker.
Chantal’s moeder Natalia wist te ontsnappen uit Auschwitz, de plek waar haar ouders werden vermoord. Hun hechte moeder/dochterrelatie en het familiale oorlogsverleden speelden een grote rol in haar werk. In News from Home dienen de brieven van Akermans moeder, waarin alledaagse gezinsactiviteiten worden geschetst, als soundtrack voor de film. Al waarnemend door New York leest zij hardop haar brieven voor drie alliages zaken behandelen, over haar familie en kennissen. Over echte emoties wordt niet gesproken.
In 2013 keerde Chantal Akerman terug naar Brussel om voor haar moeder te zorgen die terminaal ziek was. Tussen de zorgtaken door schreef zij Ma mère rit, een boek over haar moeders kindertijd en ontsnapping uit Auschwitz. Het boek bevat zowel familiefoto’s als foto’s uit de films van Akerman.
Haar laatste film No Home Movie uit 2015, speelt zich af in het appartement van Natalie Akerman (vooral in de keuken) en draait weer volledig rond de intense moederdochter relatie.
In oktober van dat jaar, kort na e dood van haar moeder, maakte Chantal Akerman op 65-jarige leeftijd een einde aan haar leven.
In Eye Amsterdam was in 2020 een grote overzichtstentoonstelling van haar werk te zien. Een registratie van die tentoonstelling is te zien op de website van Eye.
De Film Jeanne Dielman, 23, Quai du Commerce, 1080 Bruxelles is in zijn geheel te vinden op internet en wordt altijd wel ergens vertoond tijdens een filmfestival. In het Fotomuseum in Antwerpen maakt haar werk deel uit van de permanente tentoonstelling.
cover: fragment uit Muurschildering hoek Schuitenkaai en Sint-Andriesstraat in Brussel op een steenworp afstand van de Handelskaai uit Jeanne Dielman, 23, Quai du Commerce, 1080 Bruxelles.
Geef als eerste een reactie