In de week vóór Chanoeka vind ik m’n eerste kind, een leergierige kleuter, angstig huilend in haar bedje. Ze is zó bang dat haar jongere zusje zal worden meegenomen en worden doodgemaakt.
Wat is dit?!
De juf vertelde op school het verhaal over een moeder met zeven kinderen. De joodse jongens worden één voor één gedood door de keizer omdat ze allen weigerden een Torah-overtreding te begaan. Hun moeder is erbij.
Ik probeer mijn dochtertje te troosten en gerust te stellen, we zijn veilig. Luister, Channa is een oud verhaal, er is geen Antiochus meer.
Waar is dit goed voor?!
Ik wil mijn kinderen niet primair de zwaarte en duisternis van het jodendom meegeven. Ik word boos op de juf die dit soort verhalen meent te moeten vertellen aan kleuters.
Op middelhoge poten ga ik de volgende ochtend naar school en spreek de kleuterjuffrouw aan. Ze luistert en ze begrijpt het. Ze zal zorgvuldiger met het lesmateriaal omgaan. Nee, zij is er niet op uit kinderen angstig te maken. Natuurlijk niet.
Enige dagen later belt de juf.
Er is iets niet helemáál goed gegaan…. Hmmm, hoezo, wat dan? Ze was met frisse moed aan het verhaal van de moedige Jehoediet begonnen en ze had besloten, naar aanleiding van ons gesprek eerder die week, niet al te expliciet uit de doeken te doen hoe zij de legerleider Holofernes verslaat.
Het was echter niet voor alle kinderen in de klas een nieuw verhaal. Een paar jongetjes staken hun vinger op en riepen: Juf, juf, dat hoofd! Vertel over zijn hoofd!
Onthoofding
Daar gingen jufs goede bedoelingen. Niet alleen kunstenaars zijn gefascineerd door deze onthoofding, het spannende einde sprak ook kleuters aan. Schoorvoetend bekende de lerares dat ze geen kant meer op kon dan de afloop van het verhaal in alle eerlijkheid te onthullen.
Ik moest een beetje lachen, zo gaat het nu eenmaal als de joodse geschiedenis aan bod komt. Ik vond het heel aardig dat ze mij erover belde en in elk geval de zorgen van een onervaren moeder serieus nam. Ik kon het haar gemakkelijk vergeven.
Onze dochter is nu zelf moeder en docent aan een joodse school. En verknocht aan alles wat met (joodse) geschiedenis te maken heeft.
Channa en haar zonen
Het verhaal van Channa en haar zonen die tijdens de Hellenistische vervolgingen werden gearresteerd, gemarteld en gedood komt in verschillende schriftelijke bronnen met uiteenlopende details voor.
In het tweede deel van de boeken Makkabeeën, die geen deel zijn van Tenach, eist Antiochus Epiphanes dat zij varkensvlees nuttigen om hem gehoorzaamheid te tonen.
Channa moedigt haar kinderen aan zich passief te verzetten en het expliciete Torah-verbod op het eten van varkensvlees te heiligen. Zij ziet haar kinderen sterven, niet duidelijk is hoe zij zelf overlijdt. Ze is de heldin die meemaakt hoe elke zoon spreekt over de band met het joodse verbond dat met God is gesloten en de dood accepteert als de keizer deze band wil breken.
In de Talmoed is er een soortgelijk narratief. Hierin staan de zonen voor het dilemma te buigen voor een afgodsbeeld. Tenslotte beneemt de moeder zich het leven.
in het middeleeuwse Sefer Jossipon komt het verhaal terug. De naam van de moeder is niet altijd Channa. Ook Solomonia komt voor. In de midrasj, verhalende verklaring op het bijbelboek Eicha (Klaagzangen) is zij Miriam bat Tanchum. Alle verhalen schetsen de religieuze en culturele vervolging in de tweede eeuw vóór de gangbare jaartelling.
Jehoediet/Judith
De vrouw naar wie het niet-canonieke boek is genoemd, speelde waarschijnlijk een heldhaftige en strijdlustige rol in de tijd van de oorlogen die de Makkabeeën voerden. In Tenach is het boek Jehoediet niet opgenomen, wel in de eerste Griekse vertaling, de Septuaginta. Hoewel de auteur de geschiedenis situeert in de tijd van de Assyriërs verwijst hij ondubbelzinnig naar een latere tijd.
De weduwe Judith trekt het legerkamp van Holofernes binnen. Na enige dagen met haar doorgebracht te hebben denkt Holofernes, die de stad Betulia aan het uithongeren is haar te kunnen verleiden. De traditie zegt dat Judith hem dronken voert met wijn nadat zij hem met kaas dorstig heeft gemaakt. Hij valt in slaap, en Judith grijpt zijn zwaard, roept haar God aan en onthoofdt Holofernes. Wanneer zijn soldaten het afgehakte hoofd van de generaal geplaatst zien bovenop de stadsmuur, slaat het leger op de vlucht.
Verzet tegen hun vervolgers
Judith en Channa werden een rijke bron van inspiratie voor beeldend kunstenaars. In beide geschiedenissen plegen vrouwen verzet tegen hun vervolgers. Ieder op hun eigen manier. De ene is heel pro-actief, de ander lijkt passiever, maar maakt toch een bewuste beslissing in haar manier van verzet. Hun rollen weerspiegelen een deel van de archetypische joodse vrouw, die toch vaak vooral als echtgenote en moeder excelleert in de traditie en literatuur, waarmee ze het voortbestaan van het Joodse Volk helpen te garanderen.
cover: voorbereiding van de Chanoeka dienst in de Grote Sjoel, nu onderdeel van het Joods Museum, 22 december 2022, foto Bloom
Geef als eerste een reactie