In 1937 schreef mijn oudtante Clara Joachimsthal twee ‘brieven uit Weenen’ over het moeilijke bestaan van Joodse jongeren in een verdeeld Europa. Wat zegt haar stem uit het verleden over de vragen van nu?
Op 14 januari 1937 vertrok Clara op 29-jarige leeftijd van Amsterdam naar Wenen. Ze was psychologisch pedagoge en zou gaan werken met Joodse jongeren in een stad die op het punt stond het donker in te glijden. Wat ze daar meemaakte, schreef ze in haar Brieven uit Weenen, die datzelfde jaar gepubliceerd werden in het Nieuw Israëlietisch Weekblad. Bijna een eeuw later blijkt haar stem verrassend actueel.
‘Waar moet dat heen’ is de titel van haar eerste brief. Ik herken die vraag. In mijn eigen eventlocatie in het centrum van Utrecht ontmoet ik veel internationale Joodse jongvolwassenen. Hun zoektocht naar gemeenschap, veiligheid en identiteit is nog altijd actueel.
1937: uitzichtloosheid en heroriëntatie
In haar eerste Weensche Brief beschrijft Clara hoe ze op een zonnige dag in maart 1937 op een bankje in een Weens park zat toen ze twee oude mensen naast zich hoorde praten. De man las een artikel in het Joodse blad Die Neue Welt. ‘Alweer 31 gewonden’, zei de man, ‘waar moet dat heen? Hier geen zekerheid en daar weer precies hetzelfde!’
Ze raakten in gesprek. Het echtpaar was somber: kinderen vertrekken naar Palestina, maar zijn daar ook niet veilig. De oudere generatie zag geen uitweg meer, terwijl de jongeren geconfronteerd werden met een ongewisse toekomst.
De zorgen reikten verder dan het individu. De Joodse gemeenschap – een tiende van de Weense bevolking – kende een diepgaande interne verdeeldheid. ‘Tot deze verdeeldheid werkt ongetwijfeld het feit mede, dat de Joden onder elkaar ook weer zoo zeer verschillend zijn. Spaansche, Moravische, Boheemsche, Duitsche Joden en Oost-Joden, Chassidim (die hier een eigen groep met wonderrabbi hebben) leven hier door, of beter gezegd allen naast elkaar.’
Ondanks de politieke spanningen en economische beperkingen zetten Joodse jongeren in Wenen zich in voor hun toekomst. De mogelijkheden waren echter beperkt. Zelfs studeren bood geen echte uitweg: ‘Studeeren kunnen ze hier, zonder numerus clausus […] doch wanneer de studie ten einde is, wat dan? Het leven der Joden is zwaar. Langzamerhand worden ze uit de intellectueele beroepen verdrongen; het vorige jaar werden alle assistenten-artsen, die aan de Universiteit en stadsziekenhuizen werkten door andere vervangen.’
Eilandje in Wenen
Te midden van alle onzekerheid ontdekte Clara in Wenen ook een plek van veerkracht. In haar tweede brief beschrijft ze het Chajes-Realgymnasium, een Joods lyceum waar rector Viktor Kellner over vertelde: ‘Ikzelf heb sterk het gevoel, dat wij ons in deze school op een eilandje bevinden, een eigen eilandje, waarop wij veilig zijn.’
De school bood een unieke vorm van Joodse opvoeding waarin zowel culturele als religieuze elementen een plaats kregen. Kellner benadrukte: ‘Wij trachten een brug te slaan tusschen het heilige en het alledaagsche, het oude en het nieuwe.’ In deze context ontstond er een vorm van zingeving die niet noodzakelijk religieus was. Kellner erkende de uitdagingen: ‘Zal de dag van morgen nog hetzelfde brengen als vandaag? De toekomst voor mijn leerlingen ziet er donker uit. Waar zullen zij hun leven verder slijten, hier, in Palestina, of nog in andere landen?’
2025: andere tijd, vertrouwde vragen
De wereld is veranderd. We leven in een andere tijd met nieuwe vormen van dreiging. De groeiende polarisatie en een toename van haat op sociale media en in de publieke ruimte zorgen bij veel Joodse jongeren opnieuw voor gevoelens van onveiligheid en isolatie. Net als in 1937 is er geen vanzelfsprekende richting en groeit het verlangen naar betekenis, gemeenschap èn een hernieuwde vorm van Joods-zijn. Ze willen niet allemaal simpelweg doorgeven wat was, maar iets nieuws bouwen dat bij hun leven nu past.
Joodse community in Utrecht
Net als mijn oudtante Clara vind ik het ondersteunen van de zoektocht van jongere generaties een hele belangrijke. In 2024 kwam Ravi op mijn pad.
Ravi is geboren en getogen in Zuid-Afrika en is door zijn studie in Utrecht beland. Naar aanleiding van de nare gevolgen na 7 oktober 2023 bouwde Ravi samen met zijn vrienden Ariel en Lya aan een nieuwe Joodse gemeenschap in Utrecht. In een paar maanden hadden meer dan honderd Russische, Amerikaanse, Zuid-Afrikaanse, Israëlische en Europese studerende en/of werkende Joodse jongvolwassenen zich aangemeld.
Veel van hen hadden als gevolg van ‘het conflict’ nare ervaringen en konden daar samen vrijuit over praten. Ik bood deze gemotiveerde groep mijn eventlocatie aan als ‘thuisplek.’ Sindsdien organiseren zij inspiratieavonden, sjabbatdiners, Joodse feestdagen en herdenkingen. Ook worden vanuit deze plek hun nevenactiviteiten zoals een middagje Stolpersteine poetsen in Utrecht of een gesprek met een Holocaustsurvivor georganiseerd.
Wat deze groep zo inspirerend maakt, is dat ze geen bestaande vorm herhaalt. Nog nooit bestond er in Utrecht zo’n internationale groep die hun eigen kleur, taal en traditie meeneemt. Ze zijn Joods op hun manier — halachisch of niet, religieus of cultureel. Iedereen telt. Er is geen centraal gezag, geen ideologie. Maar wél een gevoel van verbondenheid.
Van waarheen naar waartoe
‘Waar moet dat heen?’ vroeg de oude man in het park in 1937. Die vraag is ook in 2025 niet verdwenen. Maar het antwoord is misschien veranderd. Het ligt niet meer in één ideologie of bestemming, niet in afzondering of assimilatie, maar in de moed van jonge Joden om hun eigen gemeenschap opnieuw vorm te geven – samen, in verscheidenheid.
Bronnen
Joachimsthal, C. (1937). Brieven uit Weenen, in het Nieuw Israëlietisch Weekblad:
• 23 april 1937: https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010871394:mpeg21:p001
• 11 juni 1937: https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010872961:mpeg21:p001
cover ontwerp Talma Joachimsthal
Meer over Clara Joachimsthal vind je hier.
Wat super cool!
Wat een geweldig initiatief van Ravi en zijn vrienden!