Op de Britse Militaire Begraafplaats in Be’er Sjewa stuitte ik op de matsewa (grafsteen) op het graf van Seymour van den Bergh. Het was het enige graf met een magen David.
Van den Bergh sneuvelde als Brits-Joodse soldaat in 1917 op 27 jarige leeftijd in de historische strijd van het Britse leger onder generaal Allenby tegen de Turken. Deze strijd maakte een einde aan de vierhonderdjarige heerschappij van het Ottomaanse Rijk. Mijn nieuwsgierigheid werd geprikkeld: wie was deze Joodse soldaat? Wat was de Hollandse connectie?
Twee biografieën leerden me meer over deze ondernemende familie en ik besloot een studie te maken naar de Joodse wortels van Unilever.*
Een van de grondleggers van Unilever was de Hollands-Joodse industrieel Samuel (Sam) van den Bergh. Hij slaagde erin om de margarinefabriek die zijn vader had opgericht te ontwikkelen tot een internationaal imperium.
Sjabbatgrens
Sam was de jongste van de zeven zoons van de familie Van den Bergh. De familie woonde oorspronkelijk in Geffen, vlakbij Oss, als enige Joodse familie. Sams ouders waren zeer orthodox: Zijn vader liep iedere sjabbat naar de synagoge in Oss. Omdat hij daarmee de sjabbatgrens zou overschrijden (ongeveer 1 km buiten het dorp) maakte hij gebruik van de rabbijnse regel van eroev techoemien. Deze regel maakt het mogelijk om, nadat – voor de intrede van de sjabbat – voedsel gedeponeerd is op de sjabbatgrens en de sjabbatwandelaar op die plek even stopt, daarna verder te lopen tot de volgende sjabbatgrens.
Op die manier konden Simon en zijn zoons de Osse synagoge bereiken zonder de sjabbatregels te overtreden. Het is naar mijn mening zeer opmerkelijk dat Simon niet alleen op de hoogte was van deze regel maar er zich ook aan hield. In 1858 verhuisde de familie naar Oss en woonde daar naast de synagoge.
Liefdadigheid en ruilhandel
Ondanks hun religieuze opvoeding voelden de zeven broers zich niet langer gebonden aan de religieuze voorschriften van het Jodendom, maar zij handhaafden de familietraditie: het bedrijven van liefdadigheid. De meeste broers waren zeer actief als bestuursleden van Joodse instellingen en commissies die tot doel hadden hulp te bieden aan Joodse vluchtelingen uit Oost-Europa.
Sams ouders dreven een kruidenierszaak, gestart door Sams grootvader, en een ruilhandel met de boeren uit de streek. In ruil voor de geleverde boter werden aan hen producten geleverd van de winkel. Simon ging zich nu steeds meer toeleggen op de boterhandel, niet alleen in Nederland, maar ook in Engeland.
Uitvinding margarine en Tomor
Van den Bergh was niet de enige in Oss die in boter handelde. Ook de Jurgens familie deed dat met veel succes. De business van beide families floreerde nog meer, toen zij begonnen met de productie van margarine. Wegens de lage prijs en langere houdbaarheid waren de verkoopcijfers van margarine in Engeland en Duitsland fenomenaal!
In het jaar 1904 begon de firma Van den Bergh met de verkoop in Duitsland van een plantaardige koosjere margarine. Dit product dat ‘Tomor’ (Hebreeuws voor dadel) werd genoemd, werd in korte tijd zeer populair in de koosjere huishoudens in Duitsland. Tot vandaag wordt Tomor verkocht in de koosjere supermarkten in Londen en Manchester.
Conflict over graven kanaal
In 1890 presenteerde een van Sams broers aan de Osse gemeenteraad het plan om een kanaal te graven van de Maas naar een aan te leggen haven in Oss, teneinde de vervoerskosten van de margarinevaten naar de Rotterdamse haven te reduceren.
Maar helaas: omdat de Joodse familie Van den Bergh niet vertegenwoordigd was in de Osse gemeenteraad, werd dit voorstel gedwarsboomd. Nu werd voorgesteld om de geplande haven dichtbij de fabriek van Jurgens aan te leggen, maar op geruime afstand van de fabriek van Van den Bergh. Dit nieuwe plan leidde tot zo’n grote verontwaardiging bij de ‘margarine broers’ Van den Bergh dat ze besloten om de fabriek naar Rotterdam over te plaatsen. Binnen een jaar was de overplaatsing een feit.
Het ontstaan van Unilever
De overgang naar Rotterdam ontpopte zich als een briljante strategische zet voor het margarinebedrijf en droeg in hoge mate bij tot de groei tot een van de grootste producenten van margarine in Europa.
De gebroeders Sam en Arnold – Sam werd de CEO van het bedrijf – slaagden erin om een internationaal imperium te ontwikkelen, waar duizenden werknemers niet alleen werkten in de centrale fabriek in Rotterdam, maar ook in Duitsland en België. Nadat de twee margarinegiganten, Jurgens en Van den Bergh, in 1927 fuseerden en in 1930 de zeepfirma van de Britse Lever Brothers aan de ‘Margarine Unie’ werd toegevoegd, werd Unilever geboren.
Joodse betrokkenheid en bezoek aan Palestina
Sam Van den Bergh bleef zijn hele leven zeer betrokken bij de belangen van het Joodse volk. Daarom hoeft het niet te verbazen dat hij bij een opiniepeiling van het NIW in 1931 uit de bus kwam als een van de prominentste Joden van die periode.
“Het land van mijn voorvaderen, het land van mijn dromen,” zo verwoordde Sam zijn verlangen naar Erets Jizreël. Zijn liefde voor de Joodse geschiedenis en de archeologie van het Heilige Land had zijn oorsprong in zijn verblijf tijdens zijn Middelbare Schooljaren in het huis van rabbijn Landsberg, opperrabbijn van Maastricht.
In 1921 besloten Sam en zijn vrouw Betsy om het Heilige Land te bezoeken. Gedurende drie weken trok het echtpaar door Egypte en Palestina. Zij ontmoetten niet alleen Chaim Weizmann, een van de leiders van de zionistische beweging, maar ook Eliezer Ben Yehuda, grondlegger van het modern Hebreeuws. Sam heeft de uitgave van zijn woordenboek mede gefinancierd.
Hoogtepunt van deze reis was het bezoek aan het graf van Sams neef. Sam zei kadisj bij Seymours graf en zei later dat hij de herinnering aan dit bezoek nooit zou vergeten.
*Sam van den Bergh, Het leven van het echtpaar Simon van den Bergh en Elisabeth van de Wielen (Rotterdam, 1907) en de biografie van Pim Reinders, Sam van den Bergh (1864-1941), grootindustrieel, (Balans, 2016)
Zie ook deel 2 van dit tweeluik: Het engagement van Simon e Sam van den Bergh
Heel interessant verhaal dat eigenlijk nu pas aan het licht komt.