Socialistisch geïnspireerde kunst in Fré Cohens Joodse jaren

expositie

tekening voor de Joodse Invalide door Fré Cohen

Al schuifelend langs het werk van Fré Cohen vallen twee dingen op. Allereerst de kracht van haar werk. Forse letters, heftige contrasten in zwart-wit of met primaire kleuren, vrouwen en mannen die levenslust en toewijding uitstralen. Het tweede dat direct opvalt hangt hiermee samen: het optimisme in het grafische en vrije werk van Cohen dat vooral werd geïnspireerd door het socialisme en de jonge sociaal-democratie waar Fré Cohen mee opgroeide. In het eerste deel van dit artikel besteedde ik al aandacht aan deze ‘socialistische periode’ van Fré Cohen. In dit artikel staan de ‘Joodse jaren’ centraal van deze veelzijdige grafische kunstenaar.

portret Fré Cohen
Fré Cohen

spannende klimtocht

Haar Joodse jaren begonnen met een spannende klimtocht naar het dak van de Snoge aan het Waterlooplein. Samen met haar collega Joseph Gompers beleefde ze dit avontuur in 1935. Samen keken ze uit over de Joodse buurten die je vanuit de nok van het gebouw kan zien. Van de Nieuwmarkt via de Plantage richting het Weesperplein, we kennen allemaal de buurten die nog geen tien jaar later werden ‘leeggehaald’, dat akelige eufemisme voor koelbloedige deportaties.

Zwerftochten door Klein-Jeruzalem

In deze periode begon Fré Cohen met een serie tekeningen voor het Nieuw Israelitisch Weekblad2 die zij Zwerftochten door Klein-Jeruzalem noemde. Daarnaast ontwierp zij boekomslagen en posters zoals het fraaie affiche voor het 300-jarige bestaan van de Hoogduitsche Joodsche Gemeente, wat we nu de NIHS noemen. 

Al eerder (in 1930) ontwierp zij voor de Portugese Gemeente de kaft van hun blad De Phoenix waar we duidelijk de Snoge (Portugese synagoge op het Waterlooplein) op zien afgebeeld.

vluchtelingenhulp

Fré Cohens hulp aan Duits-joodse vluchtelingen begon direct na Hitlers machtsovername in januari 1933. Dat deed zij met het Comité voor Bijzondere Joodse Belangen (CBJB) dat direct startte na deze regimechange*. Bij het comité ontmoette zij

journalist en dichter Joseph Gompers met wie ze later bovenop de Snoge stond. Gompers was veel vertrouwder met de Joodse wereld dan de in een socialistisch nest opgegroeide Fré Cohen. Gompers introduceerde Fré in het Joodse traditionele leven. Als blijk van vriendschap ontwierp ze voor hem een ex libris (toentertijd een veelgevraagd persoonlijk kleinood voor in je boeken) met een kenmerkende tekst voor die jaren.

ex libris voor Jo Compers

Er staat: een dag is kort en het werk veel. In dit in 1934 gemaakte ex libris zie je nog sterk de socialistische symboliek in de hardwerkende boer die met trekpaard tarwe oogst. Het paste niet echt bij de artistieke stadsmens Gompers, die naast zijn literaire bezigheden werkte in de diamantindustrie. 

trots op Joodse werk

Cohen was trots op haar werk voor Joodse organisaties. Zo lezen we in het bij de tentoonstelling horende boek Fré in 1941 vertellen:

“lange tijd heb ik meegewerkt aan Joodse Weekbladen en nu illustreer ik een Joods jongensboek. Ook werk ik voor Joodse comités en maak ik voor Joachimsthal kalenders”. Over die kalenders zegt zij: “Het geeft zo’n prettig gevoel dat in vele huishoudens van Joodsche gezinnen zo’n kalender zal hangen”. 1

kalender voor Joachimsthal, 191-1942, beeld: Collectie Joods Museum

Fré werkte altijd hard, heel hard. Haar productie was enorm, ook nadat de Duitsers met anti-joodse maatregelen de joodse bevolking isoleerde. Die maatregelen kennen we (en worden door Maria Cuartas genoemd in haar bijdrage over Henriëtte Pimentel) zoals het verbod op regulier onderwijs. Als reactie daarop werd een Joodse Kunstnijverheidsschool opgericht waar Fré al snel voor ging werken als docent reclame.

Joodse Kunstnijverheidsschool

Deze school, waar ook Duits-joodse vluchtelingen als docent aan waren verbonden, bevond zich op de bovenverdieping van de Joodsche Schouwburg. Naast Fré Cohen waren onder meer Ies Jacobs, Leo Schatz, Paul Citroen en Jo Spier aan deze school verbonden. Toen de deportaties onheilspellende vormen aannam, werd de school in juni 1943 gesloten. Fré was al eerder op aanraden van de directeur van de Kunstnijverheidsschool ondergedoken. Op verschillende adressen bij mensen die ze kende uit haar tijd bij de AJC (Arbeiders Jeugd Centrale) bleef ze als workaholic gedisciplineerd doorwerken. Maar haar onrustige aard maakte het onderduikleven ondraaglijk en haast onmogelijk. Ze verfde haar haar rood, maar ook dan kon zij, als zichtbaar Joodse vrouw, moeilijk naar buiten toe.

Joodse Kunstnijverheidsschool, 1942 Fré Cohen in het midden met ster

Laatste onderduikadres

In de onderduik hoorde ze over de deportaties van familieleden waaronder haar vader. Haar moeder stierf in november 1942. Voor de oorlog hadden meerdere vrienden en kennissen zelf gif ingenomen om zo een einde aan hun leven te maken nadat het naziregiem de macht overnam in Nederland. Fré’s laatste onderduikadres was in het Twentse Borne. Toen in de zomer van 1943 het onderduikadres werd verraden, en de Hengelose politie de onderduikers kwam ophalen, nam Fré Cohen de giftige pillen in die ze bij zich droeg. Twee dagen later op 12 juni 1943 overleed zij. Ze werd begraven op de kleine Joodse begraafplaats van Hengelo, waar zij jaarlijks wordt herdacht. Haar werk leeft voort en is deze eeuw herondekt, zoals te zien is op de indrukwekkende expositie in Museum Het Schip.


*Ik moet nu denken aan de moedige jongeren van Maccabi Europe die al op 24 februari dit jaar, de dag van de Russsiche inval, de krachten bundelden om Oekraïense vluchtelingen te helpen. 

1 Bij de tentoonstelling is een omvangrijk boek verschenen genaamd: Fré Cohen, grafisch kunstenares, uitgeverij Het Schip.

2 Het Nieuw Israelitisch Weekblad werd opgericht in 1865 en bestaat tot op heden.

Tentoonstelling Fré Cohen, Vorm en Idealen van de Amsterdamse School te zien in Museum Het Schip in De Amsterdamse Spaarndammerbuurt, te zien tot 30 oktober 2022.

met dank aan Alice Roegholt, directeur Museum Het Schip en Ton Heijdra, mede-auteur van het boek voor informatie en beeldmateriaal


cover: fragment De Joodse Invalide door Fré Cohen, 1936. Alle beelden courtesy Collecftie Joods Museum, Amsterdam.

Over Bloom 163 Artikelen
Achter Bloom gaat Wanda F Bloemgarten schuil. Socioloog en wetenschapsjournalist, onder meer Elsevier Science Publishers. Voor het NIW ontwikkelde zij de academische rubriek Periodica Judaica. Liefhebber van swingende diensten, actuele kunst en minimal music. Lid van NIHS/Amos en twee tennisclubs. Mede-oprichter en eindredacteur van De Vrijdagavond.

1 Comment

Geef een reactie

Uw e-mailadres wordt niet gepubliceerd.


*