In de greep van de tijd: analoog of digitaal

De overgang van de drie treurweken naar de zeven troostende weken.

Het verleden is voorbij 
De toekomst moet nog zijn. 
Het heden is zo vervlogen
Vanwaar dan alle zorgen? 
Ibn-Ezra

Veel joodse rituelen en tradities geven de indruk ‘de tijd’ te willen overmeesteren. Het lijkt erop dat de mens ‘gedwongen’ wordt bepaalde ervaringen te beleven, ongeacht de tijd en plaats waar die zich bevindt. 

De periode van de ‘drie weken’ – de rouwperiode over de verwoesting van Tempels en het begin van de nog steeds voortdurende ballingschap – wordt opgevolgd door een serie van zeven Sjabbatot wanneer de troostende woorden van de profeet Jesaja gelezen worden. 

Het verdriet laten wij achter en nu gaat het om troost.

Als er één ding is dat ons vasthoudt, dan is het de tijd. De tijd kent geen flexibiliteit, houdt geen pauzes, tijd laat niet rusten en wijkt nooit van de vaste regels af. Tijd dwingt ons om in het heden te leven. Vasthouden aan het verleden lukt niet, vooruitspringen naar de toekomst evenmin. Zijn de taken die bovengenoemde tradities ons opleggen überhaupt mogelijk?

Doorlopend of afzonderlijk

Er zijn twee manieren om tijd te meten: analoog en digitaal. Een analoog horloge markeert de tijd door de vloeiende beweging van de wijzerplaten. De minuten- en uurwijzers bewegen continu rond de wijzerplaat totdat ze een volledige cyclus hebben gemaakt. Een digitaal horloge daarentegen markeert elk moment afzonderlijk. De ene seconde knippert voorbij en wordt vervangen door een andere; de minuten en uren worden één voor één afgetikt.

Deze twee manieren weerspiegelen twee benaderingen om tijd te begrijpen. Is tijd één doorlopende eenheid of bestaat het uit afzonderlijke, zelfstandige eenheden? 

Alleen heden bestaat

Het gedicht aan het begin van dit artikel geeft een Weltanschauung weer dat alleen het huidige moment bestaat. Zodra een tijdseenheid voorbij is, bestaat ze niet meer. Natuurlijk is ‘het verleden voorbij’. De wereld van onze jeugd, en zeker van vorige generaties, krijgen we nooit terug. 

De hele samenleving is onomkeerbaar veranderd, vaak ten goede, maar niet altijd. ‘De toekomst moet nog zijn’ kunnen wij ook niet tegenspreken. Wij kunnen allerlei voorspellingen doen en ambities hebben over hoe de toekomst eruit zal moeten zien, maar wat er van terecht komt moet blijken. Ieder van ons heeft ervaren: het heden is zo vervlogen wanneer men terugkijkt op een dag of een week en vraagt zich af ‘wat is er met al die tijd gebeurd’?  

Deze houding komt overeen met de ‘digitale modus’ van tijd meten. 

Of bestaan heden, verleden en toekomst naast elkaar?

Er is ook een andere mogelijkheid. Sinds de introductie van de relativiteitstheorie van Einstein onderschrijven steeds meer denkers de ‘blokuniversum theorie’ die zegt dat er eigenlijk geen onderscheid is tussen verleden, heden en toekomst. Zij bestaan naast elkaar. Gebeurtenissen uit het verleden zijn niet verdwenen, maar liggen in een ander deel van de ruimtetijd. De tijd gaat helemaal niet voorbij; we zijn het die door de tijd heen gaan!

Elk moment in het heden hebben we de keuze hoe we het willen beleven. Zien we elk moment zoals het voor zichzelf bestaat, zonder na te denken over verleden of toekomst. Of kiezen we ervoor om de huidige tijd te beleven op een manier die dit moment echt doet passen in de context van verleden en toekomst.

Dit is een meer authentieke houding die overeenkomt met de ‘analoog modus’ van het meten van tijd.  

Verhalen zijn in het hier-en-nu als iemand zichzelf weet te vinden in die verhalen uit het verleden, wanneer deze verhalen gegrift zijn in ons geheugen en in ons hart voortleven. Dan zijn het niet verhalen die behoren tot het verre verleden – maar ze zijn hedendaags. 

Twee bomen

Dit jaar, met de actualiteit van Israël en de rest van wereld in ons gedachten, was het minder uitdagend om deze ‘oude’ verhalen thuis te brengen.

En nu naar de toekomst kijken: daarvoor val ik terug naar het verleden. In augustus 1931 verscheen een artikel van Opperrabbijn Van Gelder over de Joodse traditie van herdenken. 
Hij beschrijft een hof waarin twee bomen zich bevinden, die in gedaante en in hoedanigheid van elkaar erg verschillen, toch elkaar aanvullen. 

“Wanneer de ene boom zijn bitter vocht in te grote mate van zich doet afscheiden, dan vermengen zich daarmee de zoete sappen, welke uit den andere vloeien; hult het dichte loover van den eerste den bodem daaronder in dikke duisternis, dan spreidt de andere zijn takken wijd uit, om den strelende stralen der zon doorgang te geven. Doch ook, wanneer de smaak der mensen door de zoete sappen van den tweeden boom dreigt te bederven, dan wordt de zoetigheid door het bittere vocht van den eerste verkracht en wordt hier de bodem door de brandende zon verzengd dan geeft daar een verkwikkende schaduw uitkomst, sust de kwelende zang van uit den ene boom den mens in diepen slaap, die hem zijne omgeving en zich zelf doet vergeten, dan roepen hem de gierende stormen, die door het gebladerte ginds loeien, wakker, en geven hem het vermogen zijne omgeving en zichzelf terug te vinden.
De twee bomen heten Treuren en Troosten. Deze bomen zijn het, die den joodse mens in zijn gang door het leven helpen zijn taak te vervullen, zij oefenen dien invloed op hem, dat hij zijne bestemming niet prijs geeft of verliest, n.l. te zijn en te blijven enerzijds krachtig bestuurder der aarde, anderzijds gehoorzaam onderdaan des Hemels. De onderling zoo verschillende functies ontwikkelen, wanneer zij elkander aanvullen, bij den mens het zedelijk vermogen om zijn evenwicht te bewaren.”

Onverschilligheid versus vasthouden aan verdriet 

Het artikel gaat verder door te waarschuwen voor onverschilligheid enerzijds en vasthoudend verdriet anderzijds. Opperrabbijn van Gelder citeert eerdere bronnen: 
“Overmaat van gevoeligheid en verstening van het gevoel zijn even gevaarlijk.”

Het stellen van gevoelloosheid als levensideaal leidt tot een ontwrichting van de samenleving. Hoe is deelnemen aan een andermans leed denkbaar zonder gevoel?

Dragen en verdragen is de sleutel. Treuren, maar ook troosten.

Treuren om het leed die men zelf of een ander ervaart, en troosten, door empathisch te zijn voor het leed van de ander en beseffen dat het G’d is die wonden slaat en ook geneest. Kracht te putten uit de kennis dat het lot van allen in G’ds handen ligt en Hij slechts het ware heil van de mens bedoeld. 

Treuren en troosten zijn de twee voornaamste factoren in het leven van de jood als individu en van Israël als volk.

Onze tijd, het heden, is de verbindende schakel tussen wat was en wat zal zijn. Zolang we herinneren, leven we.
Zolang we leven – zullen wij herinneren!
Zolang wij herinneren kunnen wij ook vooruitkijken naar de profetie van Jesaja (2:2-3): 

“Eens komt de dag dat de berg met de tempel van de Eeuwige rotsvast zal staan, verheven boven de heuvels, hoger dan alle bergen. Alle volken zullen daar samenstromen, machtige naties zullen zeggen: ‘Laten we optrekken naar de berg van de Eeuwige, naar de tempel van Jakobs G’d. Hij zal ons onderrichten, ons de weg wijzen, en wij zullen zijn paden bewandelen. Vanuit Sion klinkt zijn onderricht, vanuit Jeruzalem spreekt de Eeuwige.”

Sjabbat sjalom