‘Mijn Jarige Stad’ kregen dit jaar alle basisschoolleerlingen van groep 5 tot en met 8 vanwege het 750-jarige bestaan van de hoofdstad. Het is een speels ‘doe-boek’ met wel tweehonderd weetjes. Eén keer komt het woord ‘jood’ voor: bij Anne Frank, de Duits-joodse vluchtelinge.
De kleintjes van groep 1 tot en met 4 kregen het voorleesboek ‘Feest in Amsterdam’ met geen enkel woord over de 450-jarige aanwezigheid van een – tot de oorlog – grote joodse gemeenschap. Burgemeester Halsema ‘betreurde dat feit’, maar had geen zeggenschap over de inhoud, zo was haar (wat povere) verklaring. De 21-jarige Elisha Loonstein reageerde er speels op met haar boekje ‘Feest in Mokum’ waarin de joodse feestdagen worden uitgelegd aan twee jonge Amsterdammertjes. Dat boekje wordt helaas niet verspreid onder de leerlingen van basisscholen.
Mokum Alef
Nu ligt de Atlas van Mokum in de boekwinkel, een rijk geïllustreerde hardcover van 192 pagina’s waar in 59 korte hoofdstukken de geschiedenis voorbijkomt van Mokum Alef, ofwel De Eerste Plek, zoals Amsterdam ging heten voor jood en niet-jood.
Omdat ambtenaren, zo bleek uit die gratis kinderboeken, en uit mijn eigen ervaringen met vele inspraakrondes over joodse plekken en projecten, niets of vrijwel niets weten over de Amsterdams-joodse geschiedenis, lijkt het me een goed plan om deze Atlas cadeau te doen aan alle werknemers die onder het gezag vallen van Halsema en haar wethouders.
Dat zijn er zo’n 23.000 (het totale personeelsbestand anno 2024) en dan is de stad heel wat minder kwijt dan aan de kleurrijke ‘doe-boekjes-zonder-joden’ voor de ruim zestigduizend scholieren.
Bijdragen aan bloei van de stad
Het is een feest van herkenning deze Atlas.
Aan de hand van bekende Amsterdammers zien we hun bijdragen aan de bloei van de stad. Zo begint Menasseh ben Israel in 1626 een drukkerij waar lettergieters, drukkers, correctors en assistenten van alle gezindten emplooi vinden. Van de drukpersen rollen naast Jiddisje uitgaven, grammatica’s en religieuze werken in het Hebreeuws, Latijn en Spaans.
Via Neerlands eerste vrijdenker Baruch Spinoza, ook nog zeventiende eeuw, maken we in de volgende eeuw kennis met de porseleinwinkel van Moses Polak. We leren over de strijder voor emancipatie Moses Salomon Asser en over apotheker Ester Baruch Alvares. Zij werd wereldberoemd in Mokum door het kwikchloride dat ze maakte samen met Eliasib Nathaniel Sarfati. Met deze uitvinding konden de dames de geslachtsziekte syfilis behandelen. Een hele opluchting voor de Amsterdamse man geplaagd door deze gevreesde en vaak dodelijke ziekte.
Chirurgijn Samuel de Lion Benavente bevrijdt patiënten van galstenen zonder dat de meesten blijven kampen met ontstekingen in de urinewegen. Joden mochten geen dokter worden want ze werden niet toegelaten tot academische studies. Chirurgijn – tegenwoordig zouden we zeggen ‘co-assistent’ – was de enige mogelijkheid, mits, zo lees ik: “ze geen christelijke patiënten behandelen”.
Uitvinder publieke gezondheidszorg
In de negentiende eeuw maken we kennis met kermisexploitanten Jacob en Mozes Blanus en de nog steeds bekende Amsterdamse arts en uitvinder van de publieke gezondheidszorg Samuel Sarphati.
In de vorige eeuw passeren wereldkampioen boksen Ben Bril, dirigente Frieda Belinfante, Salomon (Monne) Rodrigues de Miranda en stadsvormgeefster Fré Cohen de revue. Aan allen hebben we in De Vrijdagavond aandacht besteed. Verder komt nog straatventer Rachel Moffie, een van de vele vrouwen in dit boek, voorbij. Zo ook voetballer Leo Horn en het boegbeeld van de homo-emancipatie, uitgever en boekhandelaar Benno Premsela. Modekoning Max Heymans krijgt een hoofdstuk, zo ook Sal Meijer van de bekende broodjeszaak.
In deze eeuw wordt de oprichtster van het joodse hospice Immanuel Sasja Martel in het zonnetje gezet, naast Sami Bar-on die de Israëlische cuisine introduceerde in Mokum. Rabbijn, auteur en held van de samenwerking met de grote moslimgemeenschap Lody van de Kamp krijgt een hoofdstuk, zo ook Jacques Grishaver, die – na heel veel weerstand – het magnifieke Namenmonument realiseerde op de Weesperstraat.
Jooden-kerk
Oh, wat zullen de Amsterdamse ambtenaren verbaasd zijn dat al deze kopstukken behoorden tot de ‘Jooden-kerk’, zoals de Portugese Synagoge op deze prent uit de achttiende eeuw wordt genoemd.
Zorg en emancipatie
Het is een heerlijk boek geworden. De levendige joods-religieuze cultuur komt ruim aan bod, naast al die joodse professionals. Zij zijn met hun uitvindingen, hun bijdragen aan gezondheidszorg en emancipatie, samen met de joodse sportkampioenen een inspiratie voor de vele nieuwkomers die sinds vorige eeuw Amsterdam verrijken.
Het is een boek waar niet ‘de jood als slachtoffer’ centraal staat, wat scholieren maar al te vaak denken als ze louter over Anne Frank horen, maar het is een bron van kennis en vermaak.
De tekst van de elf auteurs, onder wie Jaap Cohen, Hanneloes Pen en sporthistoricus Jurryt van de Vooren, is door de benadering vanuit biografische verhalen heel leesbaar geworden. De afbeeldingen en kaarten, in een atlas horen immers kaarten en plattegronden (wat mij betreft had daar nog een schepje bovenop gekund), maken het tot een cadeauboek voor allen.
De Amsterdamse ambtenaren zullen er, na werktijd, eindeloos in kunnen bladeren.
Atlas van Mokum
Auteurs Maarten Hell, Mirjam Knotter
Met bijgedragen van Jaap Cohen, Wally de Lang, Hanneloes Pen, Mark Ponte, Emile Schrijver, Rob de Spa, Jurryt van Vooren en Ariane Zwiers.
Uitgave WBOOKS, Zwolle, 2025
In samenwerking met De Nieuwe Kerk en het Joods Cultureel Kwartier
192 pagina’s
Vormgeving: Bureau Levie Van der Meer (Victor Levie); 266 afbeeldingen
ISBN 9789462587267
Atlas van Mokum verschijnt ter gelegenheid van de tentoonstelling Mokum, de biografie van Joods Amsterdam in De Nieuwe Kerk Amsterdam, van 25 oktober 2025 tot en met 6 april 2026.
cover: fragment uit kaft Atlas van Mokum
Geef als eerste een reactie