Birgitta van Blitterswijk: ‘Tijdens wandelingen door de Plantage Middenlaan zag ieder oog een ander beeld’

Over de tentoonstelling Between You and Me: Memory Boxes in het Nationaal Holocaust Museum

Ze is zo bescheiden. Het heeft me behoorlijk wat moeite gekost om haar te overtuigen haar visie te geven op de tentoonstelling die ze voor ogen had en waarvan ze de conservator is.

Onlangs opende de tentoonstelling Between You and Me: Memory Boxes in het NHM (Nationaal Holocaust Museum) als eerste tijdelijke tentoonstelling in dit vorig jaar geopende museum aan de Plantage Middenlaan. In de tentoonstelling laat beeldend kunstenaar Amos van Gelder kunstwerken zien over het lot van zijn familie gedurende de Holocaust. De tentoonstelling wordt begeleid door composities van Amit Gur. Beiden zijn in Israël geboren kunstenaars die in Nederland wonen. 

Birgitta, je hebt twee jaar aan deze tentoonstelling en de bijbehorende catalogus gewerkt. Hoe voelt het nu na de opening?

Tja, na zo’n enorm project, waarbij zoveel mensen betrokken waren en zoveel moeite deden… Nu is er die heerlijke stilte, het is alsof ik eindelijk een beetje kan ontspannen. 

Hoewel het hele proces erg prettig was, was het tegelijkertijd een zeer intensieve samenwerking. Bijvoorbeeld het stappenplan en het programma van de tentoonstelling waren zeer gedetailleerd. In nauw overleg werden alle technische en esthetische mogelijkheden overwogen met specialisten van het Joods Cultureel Kwartier (JCK), zoals Steven Voorderhake, technisch medewerker tentoonstellingen, Robert Jan Vos de expert voor de verlichting en Van Lennep voor de routing en informatieborden van de tentoonstelling. 

Dit alles zodat Amos van Gelder en Amit Gur hun kunst- en geluidsinstallatie voor Memory Boxes in de tentoonstellingszaal konden creëren. Ik was ook erg onder de indruk van de wijze waarop de opening werd voorbereid door Annemiek Gringold, hoofdconservator, en Martine Stroo, tentoonstellingscoördinator. Zij waren ook betrokken bij alle details van de tentoonstelling.

Nu kunnen we alleen nog maar hopen dat de inhoud en het concept van Between You and Me, Memory Boxes zal worden gewaardeerd door het grote publiek en de media.”

Birgitta van Blitterswijk (1958) studeerde kunstgeschiedenis en klassieke archeologie. Sinds 1991 is zij conservator van tentoonstellingen. Hierbij richt ze zich op moderne kunst en steekt ze evenveel energie in de catalogi als in de exposities zelf. Voor haar is een catalogus een integraal onderdeel van een tentoonstelling.

Waarom een catalogus? Is het omdat je meent dat er iets moet overblijven zodra de tentoonstelling afgelopen is?

Inderdaad. Ik ben sinds 1986 betrokken bij het maken van catalogi in relatie tot tentoonstellingen. Als student werd ik al gevraagd om mede-auteur te worden van de publicatie voor Sonsbeek ’86, de internationale beeldententoonstelling.

Voor mij is het een waardevol en verantwoordelijk aspect van het zijn van kunsthistoricus en conservator. In het begin heb je een uitgewerkt concept voor een tentoonstelling, die, met een beetje geluk, precies kan worden gerealiseerd zoals je die hebt gevisualiseerd. 

Maar uiteindelijk wordt de tentoonstelling ontmanteld: de kunstwerken worden ingepakt en er blijft een lege ruimte achter. De werken keren allemaal terug naar de kunstenaar of sommige gaan naar verzamelaars. Tegelijkertijd is het concept van de tentoonstelling verdwenen.

Een catalogus geeft bezoekers extra informatie over de kunst en diens maker. Zo voegt het waarde toe aan de inhoud van een tentoonstelling, maar het bewaart ook het concept voor de toekomst. Daarna zal de publicatie zijn weg vinden naar privé- en openbare bibliotheken en onderwijsinstellingen. 

Dus als iemand in de toekomst iets wil weten over een bepaalde kunstenaar of een tentoonstelling kan men bijvoorbeeld naar het RKD-Nederlands Instituut voor Kunstgeschiedenis gaan en leren van de inhoud.

IL Art In NL, het logo voor artikelen in De Vrijdagavond over in Israël geboren kunstenaars die in Nederland wonen.
Ontwerp Talma Joachimsthal gebaseerd op een werk van Yael Bartana.

Is dit de eerste keer dat je met het Joods Cultureel Kwartier werkt?

Ja inderdaad. Echter, ik had in het verleden contact met Edward van Voolen, de toenmalige conservator van het Joods Historisch Museum. Ik herinner me dat ik in de jaren negentig, toen ik kunstcriticus was voor het Nieuw Israëlietisch Weekblad en zoveel getalenteerde Israëlische kunstenaars ontmoette, hem een idee voorstelde: een grote groepstentoonstelling met Israëlische kunstenaars die in Nederland werken en wonen.

Aanvankelijk dacht Edward dat er niet genoeg talent was, maar toen ik hem mijn lijst namen voorlegde, een lijst die in de loop van de tijd groeide, was hij onder de indruk. Uiteindelijk werd hij enthousiast en gaf mij zelfs een paar goede adviezen. 

In 1997 werd in samenwerking met zestien fantastische Israëlische kunstenaars de tentoonstelling Omanoet Modernit gerealiseerd. Het was een eyeopener voor velen. Dit is bijna dertig jaar geleden en toen leerde ik Amos van Gelder kennen. Sindsdien hebben wij samengewerkt aan verschillende kunstprojecten.

Wat betekent het project Memory Boxes voor jou?

Net als Amos behoor ik tot de ‘Tweede Generatie’ kinderen van Holocaust-overlevenden. Dus ja, ik ben emotioneel betrokken bij deze tentoonstelling. Voor mij is het een heel belangrijk concept. We zijn nu tachtig jaar na de bevrijding van Auschwitz en ik vind het heel belangrijk dat wij niet alleen de verhalen uit die donkere periode vertellen, maar ook de juiste context bieden. Dit laatste is een belangrijk aspect van Memory Boxes. Het betreft een artistieke presentatie van de portretten van betrokkenen, slachtoffers en helpers, in combinatie met audioteksten en de indrukwekkende compositie van Amit Gur. Ook door het tonen van portretten van collaborateurs en verzetsstrijders, benadrukken we de context.

Tante Henny Eskens-Krabbé

Ik weet nog goed dat ik vier jaar geleden het allereerste portret zag waar Amos in zijn studio aan werkte. Dit was het portret van Henny Eskens-Krabbé. Ik had het geluk dat Amos me een keer meenam naar Henny’s huis in Den Ilp om haar te leren kennen. Ik heb dierbare herinneringen aan die ontmoeting.

Zodra ik haar portret zag, was het niet alleen haar gezichtsuitdrukking die me trof, maar ik raakte ook geïntrigeerd door de compositie met alle details en de gebruikte schildertechniek. Het had een grote impact op me. Direct voelde ik het belang van dit portret. 

Dus toen Amos me vroeg om een tentoonstelling samen te stellen over het lot van zijn familie, stemde ik in. Vanaf dat moment startte ik met het ontwikkelen van het projectplan voor de tentoonstelling. We wilden dat het een goed doordachte tentoonstelling zou worden waarin de muziek van de getalenteerde componist Amit Gur een belangrijke rol zou spelen.

Zicht op Auschwitzmonument

Het projectplan voor de tentoonstelling werd in 2021 goedgekeurd door het JCK en dat betekende dat Memory Boxes zou worden gepresenteerd in het nieuwe Nationaal Holocaust Museum. 

Dit gebouw is gelegen in het Joods Cultureel Kwartier, een gebied vol monumentale gedenktekens ter herinnering aan de ooit bloeiende Joodse gemeenschap van Amsterdam.

Vroeger woonde ik een tijdje tegenover het Wertheimpark. Vanuit de zolder kon ik het indrukwekkende Auschwitzmonument van Jan Wolkers zien. Elke keer als ik ernaar keek, raakte het me diep. Het afgelopen jaar, toen ik aan de tentoonstelling werkte, liep ik regelmatig de Plantage Middenlaan op vanaf het Waterlooplein over de vele Struikelstenen, langs het Joods Museum, vervolgens langs de Portugese Synagoge, het standbeeld van de Dokwerker en het Wertheimpark.

Hollandsche Schouwburg

Op de Plantage Middenlaan staan de Hollandsche Schouwburg en aan de overkant de voormalige crèche van waaruit zoveel joodse kinderen werden gered. Op deze historische plek staat nu het Nationaal Holocaust Museum. 

Tijdens die wandelingen zag ieder oog een eigen, totaal verschillend beeld. Met het ene oog zag ik beelden van de situatie zoals die was voor en tijdens de oorlog en met het andere oog zag ik hoe het nu is. Ik kan het niet goed uitleggen, maar dit was echt … Tot op de dag van vandaag, iedere keer als ik daar loop, ervaar ik vele golven van verdrietige emoties in mij. Het is allesbehalve een prettig gevoel.

Heb je het gevoel dat dit project Between You and Me: Memory Boxes een soort genezingsproces is?

Nee, volgens mij is een genezingsproces in de letterlijke betekenis in de context van de Shoah niet mogelijk. Ik ervaar Memory Boxes meer als een confrontatie.

Hoe kun je al die levens helen die verloren zijn gegaan, vernietigd, vermoord? Al die onschuldige mensen met hun potentieel en belang voor anderen, weggerukt tijdens die jaren. Hoe kun je hun afwezigheid helen?

Voor mij is genezing niet mogelijk, maar toch moet je een manier vinden om ermee om te gaan. Tenminste, als je daartoe in staat bent. Het zal altijd een groot, pijnlijk trauma blijven in elke Joodse familie.

Degenen die de systematische en wrede nazimoordmachine konden overleven en na de oorlog zonder hun geliefden, families, verwanten en vrienden verder moesten leven, leefden of leven nog steeds met dit enorme trauma. En dit trauma treft ook de Roma en Sinti in Nederland. Zij deelden hetzelfde gruwelijke lot als de Joden in Auschwitz.

Ik ben van mening dat genezing voor ons als de Tweede Generatie niet mogelijk was en nog steeds niet mogelijk is. We hebben de impact gezien en ervaren. We konden hun pijn voelen, hun diepe verdriet, hun eenzaamheid, hun angst… 

De enige ‘genezing’ die we hen konden bieden, was aan hun zijde te staan en hen ietwat hoop bieden op een betere toekomst.

Wat voor effect wil je dat de tentoonstelling op het publiek heeft?

Between You and Me: Memory Boxes vertelt het verhaal van onze voorheen levendige Joodse gemeenschappen aan de hand van de familieverhalen van Amos van Gelder. Deze individuele levens worden belicht, maar ook die van hun helpers en moordenaars. Wie ze waren en wat hun lot was tijdens de oorlog. De keuzes die ze maakten en de gevolgen van die keuzes. De bezoeker kan nadenken, misschien zelfs voor het eerst, over hoe het mogelijk was dat in Nederland waar Joden dachten veilig te zijn, zoveel onschuldige mensen op brute wijze werden vermoord tijdens de Tweede Wereldoorlog.

Volgens mij is dit te wijten aan het toenmalige gebrek aan moraliteit op veel niveaus. Ja, er waren dappere Nederlanders die hun uiterste best deden om Joden te beschermen, maar zij waren in de minderheid te midden van hen die uit angst zwegen en degenen die collaborateurs werden.

Memory Boxes is naast een intrigerend kunstproject ook bedoeld als educatief project over de dunne lijn tussen Goed en Kwaad. Mensen worden geconfronteerd met de keuzes van geportretteerde individuen, keuzes die ze op zichzelf kunnen projecteren. Vragen als: wat zou ik hebben gedaan?

Ik hoop dat dergelijke vragen de weg zullen vrijmaken voor discussies over de ontwikkeling van een hogere moraal via beter onderwijs in Nederland. Nu we 4 mei naderen, tachtig jaar na het einde van de Tweede Wereldoorlog moet onze samenleving veranderen. Onverdraagzaamheid of nog erger te veel verdraagzaamheid, zou nooit meer getolereerd mogen worden, want we weten waar dat toe kan leiden.

En de catalogus moet helpen deze boodschap over te brengen?

“Ja. In dit geval is dat vooral noodzakelijk omdat het thema van de tentoonstelling The Story Lives On is. In de catalogus zijn alle foto’s van de portretten in combinatie met de verhalen opgenomen. En je kunt ook over elk van de deelnemende kunstenaars lezen in de aanvullende teksten: Amos van Gelder, de componist Amit Gur, en de fotograaf Michael Ballak. Het geeft een beter inzicht in hun individuele motivatie om deel te nemen aan het creatieproces van Memory Boxes.

Een belangrijke vraag voor mij was: hoe presenteer je een kunstcatalogus die is opgedragen aan de familie van Amos op een respectvolle manier? Net als voor de inrichting van de tentoonstelling had ik daar een duidelijk beeld van, maar het was Iwan Schuttinga, de grafisch ontwerper, die de delicate balans vond tussen respect en schoonheid. Bijvoorbeeld in de keuze van bepaalde kleuren. Hij heeft de foto’s en teksten over de geportretteerden, in combinatie met de teksten over de kunstenaars, geïntegreerd met de prachtige foto’s van Michael Ballak die het werkproces van ons allemaal laten zien. 

Hoop 

Ik ben vooral blij met het ontwerp van de omslag. Het geeft je meteen een gevoel van waar de sfeer naartoe gaat. De cover straalt zoveel hoop uit. Het toont de oma van Amos, Lien van Gelder-Cohen die Amos vasthoudt als baby van acht dagen oud.

Door ieders inbreng is de catalogus een soort Gesamtkunstwerk geworden. Als ik een afsluiting mag kiezen voor dit interview: deze catalogus is mogelijk gemaakt door de financiële steun van veel individuen en stichtingen, in reactie op de crowdfunding.

Catalogus Memory Boxes, te koop in het Nationaal Holocaust Museum en rechtstreeks bij de kunstenaar Amos van Gelder

cover: overzicht tentoonstelling Between You and Me: Memory Boxes, foto Michael Ballak