’s Morgens gebeden, aardappels geschild en Pietje de Hebreeuwse klinkers geleerd. ’s Middags Hebreeuws geleerd en Pietje de scheppingsgeschiedenis geleerd. Volgens de Duitse berichten is het vandaag twee jaar geleden dat papa in Mauthausen overleden is en nadien zijn helaas zovelen deze weg gevolgd. ’s Avonds de ‘kleine’ in de schemertijd een uurtje op de knie gehad, wat ik wel vaker doe en pannenkoeken klaargemaakt.
Dit schrijft Bernard, ofwel Bernie, Mestriz, een boerenknecht van zeventien uit Terborg in de Achterhoek. Hij schreef in de onderduik een dagboek tot een paar maanden na de bevrijding in 1945.
In Jeruzalem stuitte filmer Willy Lindwer bij zijn onderzoek voor de film Holland, vaarwel! Vernietiging van het Nederlandse Jodendom op het dagboek van Bernie Mestriz in Jeruzalem, waar Mestriz als enige overlevende van zijn familie, uiteindelijk heen ging. Zijn dagboek – en het bewaard gebleven deel van het dagboek van zijn vermoorde neef Alfred Wolf – werd te boek gesteld door Willy Lindwer en Aline Pennewaard als Bernie’s oorlog in 2020.
Dit soort dagboeken brengen je dichter bij het dagelijkse leven van opgejaagde joden tijdens de bezetting van het land.
Interview door Benjamin Moser
Hoe vaak worden dagboeken uit de oorlog gevonden? Waren ook niet-joden ondergedoken? Journaliste Nina Siegal legt het rustig uit op vragen van een mede-Amerikaan in de zaal.
Donderdag de 23ste maart gaf Nina Siegal een interview in het The American Book Center in Amsterdam naar aanleiding van het onlangs verschenen boek The Dairy Keepers, De Vergeten Dagboeken. Ze werd geïnterviewd door Benjamin Moser, een andere Amerikaanse schrijver die net als Siegal in Nederland woont. Moser is bekend van zijn biografieën over Clarice Lispector en zijn standaardwerk over Susan Sontag.
Bianca Stigter, Nina Siegal en Benjamin Moser in The American Book Center, foto Yvonne Twisk
Siegal doet onderzoek naar Heritage, Memory and Material Culture (erfgoed, herinnering en materiële cultuur) waar zij bij de UvA op hoopt te promoveren. Ze werkt als journalist voor diverse bladen, waaronder de New York Times. Ze kwam ooit naar Amsterdam om meer te weten over het leven van Rembrandt. Ze bleef hier hangen en schreef drie romans, waaronder Tulpen & Terpentijn, een veelgeprezen roman over Amsterdam in de zeventiende eeuw. De Vergeten Dagboeken is haar eerste non-fictie boek.
Kasten vol dagelijkse notities
Bij het NIOD zag Siegal kasten vol met persoonlijke dagelijkse notities die ons vertellen wat iemand zelf meemaakte. Hoe kwam NIOD aan zo’n grote collectie? Ze werden systematisch verzameld. Zo vroeg historicus Lou de Jong direct na de oorlog aan mensen hun dagboeken uit de oorlog in te leveren.
Men zegt vaak: no documents, no history, en er werd massaal gereageerd op dit verzoek. Is dit ook de wijze waarop Anne Frank’s dagboek onder de aandacht is gekomen? Misschien juist omdat haar vader het niet liet versloffen in het NIOD-archief, zo vermoedt ondergetekende. De verhalen die Siegal uit de archieven opdook, nemen ons mee ver buiten het Achterhuis tot in Epe.
Feitelijke acties
Er komen zeven dagboekschrijvers aan het woord, aangevuld met fragmenten van anderen. De vier delen hebben verdiepende inleidingen die je meenemen in de omstandigheden en geven context. De gekozen teksten zijn meer beschrijvend dan emotioneel. Siegal focust zich in het boek op fragmenten uit deze persoonlijke verhalen die haar inzicht geven in de werking van ons geheugen.
De teksten zijn soms heel dapper of ontluisterend zoals over de diamantair Meijer Emmerik. Alles wijst uit zijn teksten erop dat een klein clubje informanten joden verlinkte en dat het motief zelfverrijking was.
Siegal koos geen persoonlijke ontboezemingen of bespiegelingen zoals in het dagboek van Etty Hillesum, maar stukjes die naar feitelijke acties terugvoeren, zoals over de zoon van een winkelier in Epe.
Waterlooplein werd Place d’Etoiles
Deze winkelier uit Epe, Elisabeth van Lohuizen, schrijft dat haar zoon in de kerk verschijnt met een davidster op zijn jas. Een stil en risicovol verzet. Op een andere dag in 1942 schrijft ze dat de Nederlanders tenminste hun humor hebben bewaard. Sinds de invoering van de jodenster heette de Jodenbreestraat The Milky Way, het Waterlooplein Place d’Étoiles, en Amsterdam-Zuid werd Hollywood. De inleidingen nemen je mee in het leven van de persoon, zoals in dat van de journalist Philip Mechanicus, die in de 17 maanden in Westerbork non-stop dagelijkse verslagen maakte, die zijn vrouw na de oorlog aan het NIOD schonk.
Tekening kamp Westerbork, illustratie uit besproken boek
Atlas van de bezette stad
Bianca Stigter, schrijver van de Atlas van de bezette stad, peurde ook uit deze dagboeken om de verhalen van mensen achter de adressen van de stad tijdens de bezetting te achterhalen. “Een boek met alle familieverhalen van de stad over de Tweede Wereldoorlog bestaat niet. En dat is misschien maar goed ook”, verzucht Job Cohen in de inleiding van de Atlas van de bezette stad. Het boek van Siegal met dagboekfragmenten tilt een slipje van sluier op. De Nederlandse titel is De vergeten dagboeken, wellicht omdat het NIOD de dagelijkse optekening van collaborateurs, verzetsmensen en vervolgden in een kelder bewaart en ze nooit het daglicht zagen.
Persoonlijke besognes
De opzet van het boek neemt je chronologisch mee door de oorlog. Het roept een narratief op hoe gewone mensen de bezetting ervaren, en hoe zij hun persoonlijke besognes, angsten, vermoedens, afwegingen en tragedies van dag tot dag tijdens de oorlog onder woorden brachten. De Engelse titel van het boek is The Diary Keepers, de houders van dagboeken. Je houdt iets bij, niet als getuigenis, maar als verslaglegging uit de eerste hand, als je geheugen nog vers is. Siegal vindt dat je dagboeken zou moeten lezen als een eerste versie van herinnering. Want, zoals we weten, is het vaak slecht gesteld met herinneringen achteraf van historische gebeurtenissen.
Nederland door de ogen van Amerikaanse schrijvers
Het is bijzonder dat Amerikaanse schrijvers die de Nederlandse geschiedenis voor een breed publiek onder de aandacht hebben gebracht, zoals Russell Shorto oud-directeur van het John Adams Institute en auteur van Nieuw-Amsterdam: de oorsprong van New York (2004) en Amsterdam, A History of the World’s Most Liberal City uit 2013. Zo ook de Amerikaans-joodse historicus Simon Schama met zijn iconische werk over de zeventiende eeuw: Overvloed en onbehagen; de Nederlandse cultuur in de Gouden Eeuw, uit 1988.
Zij staan op een andere afstand van het schilderij van ons verleden, waardoor ze met een andere blik observeren en vergelijken. Ze kennen de oorlog, maar niet van binnenuit. Ze vergelijken gebeurtenissen vanuit hun eigen perspectief, maar ontsluiten onze Nederlandse geschiedenis voor meer mensen dan wij in onze taal kunnen bereiken.
Als het over gewone mensen in oorlogstijd gaat, bieden De Vergeten Dagboeken van Nina Siegal een belangrijk perspectief.
cover: boekpresentatie 23 maart 2023 met Nina Segal en interviewer Benjamin Moser, foto Yvonne Twisk
De Vergeten Dagboeken door Nian Siegal, uitgeverij Harper Collins, 2023. 464 pagina’s; €24.99
Ik heb brieven die mijn ouders en grootouders elkaar in de oorlog, vanuit hun onderduikadressen schreven….
Dag Freek, dat lijkt me heel bijzonder en waardevol. Je kunt, als je iets wilt doen met de brieven, contact opnemen met het NIOD.