Zondag 22 september 2024 werd in Deventer een druk bezocht symposium gehouden over de toekomst van de Grote synagoge in de Golstraat, georganiseerd door de Stichting Behoud Grote Synagoge Deventer.* Architect Izak Salomons was een van de sprekers.
De sjoel in Deventer was twee jaar na de oorlog weer volledig hersteld van de verwoestingen die de NSB in 1941 had aangericht.
De joodse bevolking was bijna volledig uitgeroeid, maar de kleine gemeenschap die was overgebleven ging na de oorlog moedig verder.
In 1948 ging ik met mijn vader mee naar Deventer. Mijn vader leidde daar op Rosj Hasjana en Jom Kippoer de diensten. Er was toen geen rabbijn noch een chazzen, mijn vader deed alles zelf: het voor-oren, tora lezen, predikaties en ook het sjofarblazen.
Op mij maakte vooral grote indruk het boek met de namen van alle vierhonderd joden die de oorlog niet hadden overleefd. Het lag in het voorportaal van de sjoel op een tafeltje tussen twee lichtzuilen. Heel bijzonder dat dit monument er zo vlak na de oorlog al was.
In het boek stonden ook de namen van mijn oom Machiel Salomons (1891) en zijn vrouw Sara Duque (1893) en hun twee kinderen: Jacob uit 1927 en Sprins uit 1932.
Dat zijn broer en gezin er niet meer waren, was voor mijn vader een belangrijke aanleiding om juist in Deventer als chazzen op te treden.
Joodse school
Over de ontbrekende familie is mij nooit iets verteld. Ik herken mijn neef Jacob op de foto uit 1941/42 van het schooltje voor de Joodse kinderen in Deventer. Jacob was een van twintig kinderen op dat schooltje. Op de achterste rij torent hij boven de andere kinderen uit en kijkt je ondanks zijn ster trots aan met een beminnelijke glimlach. De foto was op de achterkant geplakt van een schilderij en in 1998 per toeval ontdekt, ergens bij iemand in huis. Slechts een van de twintig kinderen heeft de oorlog overleefd. Dat is een schamele vijf procent, gelijk aan het percentage overlevenden van alle gedeporteerde en vermoorde Joden in Nederland.
De tekst op het monument is:
על-זה היה דוה לבנו, על-אלה חשכו עינינו
Al-zee hajá dawee libénoe, al-éle chasjchoe éjnéjnoe (Klaagl. 5.17)
Wegens hen – is ons hart ziek, zijn onze ogen verduisterd
Sjoeldiensten in de grote sjoel zijn er maar een paar jaar geweest, in 1951 werd het gebouw verkocht aan het Gereformeerde kerkgenootschap. De Joodse gemeente in Deventer is blijven bestaan, totdat de belangrijkste families na de Zesdaagse oorlog in 1967 naar Israël emigreerden. De kerk is in 2009 weer vertrokken en het gebouw is nu in handen van een projectontwikkelaar.
Moorse stijlelementen
De sjoel in de Golstraat is lang beschouwd als een stukje voltooid verleden tijd en raakte een beetje vergeten. De architectuur is bijzonder met Moorse stijlelementen, die aan het eind van de negentiende eeuw voor synagoges populair waren, met hoefijzerbogen boven ramen en kleurrijke versieringen in de gevel. Het gebouw uit 1892 herinnert aan de integratie van de joden in Deventer voor de oorlog en de tragische ondergang tijdens de oorlog. Het is treurig dat de stad Deventer zo weinig ondernemend met dit belangrijke stuk stadsgeschiedenis is omgegaan.
De sjoel in Deventer is trouwens een van de synagoges die in Nederland zijn ontworpen door de plaatselijke stadsbouwmeester (net als bijvoorbeeld in Nijmegen in 1913). Het tekent de integratie in de tijd dat de joodse inwoners en de synagoge met respect bejegend werden. De sjoel is daarom bij uitstek de plaats om niet alleen de moord op de joodse bevolking van de stad te blijven herdenken maar ook het grote aandeel dat de kleine joodse gemeenschap heeft gehad aan het stadsleven in de jaren voor de oorlog. Je zou daar als stad zorgvuldig en met gevoel mee moeten omgaan.
Etty Hillesum Centrum
Het zou mooi zijn om in de sjoel ook aandacht te besteden aan werk en leven van stadsbouwmeester Jan Antony Mulock Houwer (1857-1933). Hij heeft het gebouw met zorg ontworpen er een echte traditionele sjoel van gemaakt. Dus niet een soort kerk met een lange symmetrie-as die naar een altaar in de verte leidt, maar een dynamisch gebouw met twee aandachtspunten, bima en aron, waartussen zich tijdens een dienst een levendig ceremonieel afspeelt. Het is daardoor bij uitstek geschikt om in te richten als cultureel centrum. Goede samenwerking met het Etty Hillesum Centrum in de kleine oude sjoel vlak naast de grote sjoel uit 1892 is dan vanzelfsprekend.
De sjoel in Deventer is meer dan een willekeurige leegstaande ruimte waarvoor een exploitatievorm moet worden gevonden.
Gebruik en historisch verleden moeten samengaan.
Je moet voelen dat je gast bent bij de mensen die hier hebben geleefd en als groep werden vermoord. Er zal een nieuwe vorm worden gevonden om met het gebouw om te gaan, maar je moet kunnen blijven zien dat het mooie gebouw in de Golstraat vroeger een sjoel was.
Dat levert problemen op als: wat te doen met de Bima en de Aron, en de vele zitbanken die er ooit waren voor een groot aantal sjoelbezoekers. En hoe ga je om met de vrouwengalerij en het hek van de mechietse? Ofwel: hoe hou je iets van de sfeer van een sjoel in een tijdperk van nieuwe activiteiten?
Namenmonument
Het vroege Namenmonument staat nu in de Eerste Schrijfkamer van het stadhuis waar je het op verzoek kunt bezichtigen. Terugzetten van het monument naar zijn oorspronkelijke plaats in het voorportaal van de sjoel zou een passend begin kunnen zijn van een nieuwe toekomst voor dit bijzondere gebouw. Het is de taak voor de gemeente Deventer om te helpen dit spoedig tot stand te brengen en blijvend te onderhouden.
* Het symposium werd 22 september 2024 gehouden in het Etty Hillesum Centrum omdat het gebouw sinds begin dit jaar leegstaat. Er is sprake van verhuur aan een poolcentrum. Het druk bezochte symposium ‘Kansen en Valkuilen’ ging over de toekomst van de sjoel in de Golstraat en was georganiseerd door de SBGSD (Stichting Behoud Grote Synagoge Deventer). Naast Salomons spraken hoogleraar Joodse Studies Bart Wallet, Geert Volders (directeur synagoge Groningen) en historicus Daniel Metz.
cover: Deventer synagoge in vogelvlucht
Dank voor uw post. Het is misschien aardig te vermelden dat Louis Hillesum, de vader van Etty, in 1932 door het Nieuw Israëlietisch Weekblad was gevraagd, ‘als rector van het Gymnasium te Deventer’, om ‘een kleine bijdrage’ over de Deventer Synagoge, die toen veertig jaar bestond. Niet zonder ironie is de tweede zin van zijn stukje: ‘Deze vereerende uitnoodiging niet willende afslaan, maar nochtans niet aanstonds het verband doorziende tusschen mijn rectorschap en het 40-jarig bestaan van onze sjoel, kwam ik ten slotte op de gedachte, dat het de lezers kon interesseeren, welke Joodsche leerlingen in de laatste 40 jaren op de schoolbanken van het thans onder mijn leiding staand gymnasium gezeten hebben.’ (oude spelling gerespecteerd, gvo).
L. Hillesum noemt vervolgens een tiental namen, maar in het bijzonder Prof. Dr. D. Cohen: ‘toegelaten tot de 1e klas , 8 juli 1895’, en besluit met de opmerking dat ‘wij Deventenaren trots op hem zijn’. David Cohen was immers tot hoogleraar benoemd aan de toen nog Gemeente Universiteit van Amsterdam. Hillesums ‘kleine bijdrage’ getiteld Joodsche Gymnasiasten te Deventer verscheen in het N.I.W. van 12 augustus 1932, p. 14, derde kolom. Ter linkerzijde was een bijdrage van Cohen geplaatst, met portret!
Ik zou graag zien dat de synagoge een soort van museum met Joodse invloeden.