Gedrukt op een enkel vel perkament of op een blaadje papier, dit alles noemen we eenbladsdrukken, in het Engels single sheets prints of broadsides. Sinds kort krijgt het eindelijk wetenschappelijke waardering.
Dit was goed te zien in het symposium dat afgelopen week (dinsdag 19 november) plaatsvond, georganiseerd door het Menasseh ben Israel instituut. Prominenten uit de wereld van Joodse wetenschap kwamen samen in Amsterdam om de wereld kennis te laten maken met eenbladsdrukken.
Waarom zijn ze belangrijk voor onderzoek en wat kun je erin vinden? Dit kwam allemaal aan bod tijdens het symposium: Dynamics of Jewish Broadsides: 500 Years of Jewish History Through the Lens of Single Sheet Prints.
Uitgedeeld of opgeplakt
Eenbladsdrukken, oftewel broadsides in het Engels, zijn eigenlijk alles wat gedrukt is op een kantje of blad van papier of perkament. In andere woorden: als een boek gedrukt is, bestaat het eigenlijk uit honderden pagina’s van samengebonden eenbladsdrukken. Het kan ook iets zijn dat bedoeld was als een blad. Het werd uitgedeeld of aan een muur geplakt zoals flyers, mededelingen, programma’s, gedichten, uitnodigingen enzovoort.
Het is een methode in de drukkunst om op goedkope en snelle wijze informatie te delen. Drukken op een enkel vel was een stuk economischer en daardoor geschikt voor alledaagse gebruiken. Daardoor kunnen eenbladsdrukken een interessante blik geven in het verleden.
De gastsprekers kwamen deels van eigen bodem en deels vanuit het buitenland. Elk van hen had enkele eenbladsdrukken bestudeerd uit de collectie van Ets Haim en de Bibliotheca Rosenthaliana en benaderde het onderwerp vanuit een andere invalshoek. Van tevoren konden de bezoekers in Rosenthaliana deze stukken van dichtbij bekijken in een workshop georganiseerd door conservator Rachel Boertjens met behulp van mijzelf als stagiair.
Eerste Europees-Hebreeuwse drukkerij
Emile Schrijver, directeur van het Joods Cultureel Kwartier, vertelde over de belangrijke rol van Menasseh ben Israel (Madeira, 1604 – Middelburg, 1657). Hij richtte in Amsterdam in 1626 de eerste Europees-Hebreeuwse drukkerij op. Als onderdeel van de jonge Portugees-Joodse gemeenschap van Amsterdam zocht Menasseh ben Israel in oude manuscripten naar hun verloren identiteit.
De tweede spreker, Avriel Bar-Levav, is een onderzoeker van de Open University of Israël en heeft in zijn carrière veel onderzoek gedaan naar eenbladsdrukken, onder andere bij de Amsterdamse Bibliotheca Rosenthaliana.
Hij bracht het publiek up-to-date met de huidige stand van zaken rondom eenbladsdrukken in de wetenschap. Het veld is onderontwikkeld, maar heeft veel potentie. Vol lof spreekt hij over de indrukwekkende collectie van eenbladsdrukken van Rosenthaliana die volgens hem de best georganiseerde collectie van Europa is.
Hebreeuwse grammatica
De derde spreker, hoogleraar Irene Zwiep van de Universiteit van Amsterdam, onderschreef Avriel’s visie op het veld van eenbladsdrukken. Het genre is momenteel onderbelicht. Ze liet zien hoe bijvoorbeeld vroeger Hebreeuwse grammatica werd geleerd door middel van schema’s op eenbladsdrukken.
Bart Wallet, eveneens hoogleraar van de Universiteit van Amsterdam, laat een andere alledaagse kant van eenbladsdrukken zien. Joodse wandkalenders waren een belangrijk gebruiksvoorwerp, en tijdens zijn lezing vergeleek hij verschillende kalenders met elkaar die qua inhoud variëren. Sommige puilen uit van bijzondere gegevens, bijvoorbeeld de maanstand voor het toedienen van bepaalde medicijnen, of lokale (christelijke) marktdagen voor Joodse handelaren.
Poerim kalender
Marion Aptroot van de Heinrich-Heine universiteit in Düsseldorf liet een kalender zien voor het jaar 18.000, een satirische kalender gemaakt voor Poeriem. In deze kalender wordt een onderscheid gemaakt tussen Rode en Blauwe Joden. Een voorspelling voor de hedendaagse Amerikaanse politiek? Tisha B’av en Poeriem bestaan niet in deze fictieve wereld, in plaats daarvan hebben ze de feestdagen genaamd ‘Huilebalk’ en ‘Lachebek’.
Plunderaars Joodse huizen
De dag wordt afgesloten door Sietske van der Veen, postdoc onderzoekster aan de Universiteit van Amsterdam. In haar lezing komt een recenter, duisterder, maar ook zeer praktisch voorbeeld van de belangrijke functie die eenbladsdrukken hebben. Net na de vernietiging van de Tweede Wereldoorlog kwam het Joodse sociale en religieuze leven in Nederland langzaam op gang. Daarbij speelden eenbladsdrukken een belangrijke rol.
Zo is er een oproep die werd gestuurd naar potentiële plunderaars van Joodse huizen waarin netjes werd gevraagd of de talloze geplunderde Joodse boeken en ritualia teruggegeven konden worden.
Een ander voorbeeld is een uitnodiging van de NIHS voor Rosj Hasjana in 1945. Daarin werd gevraagd om zo veel mogelijk Joden, met een nadruk op de jongere generaties, mee te nemen. Het vizier stond al snel gericht op de toekomst van Joods Nederland.
Blijf verzamelen!
Bart Wallet sluit het symposium af met een hoopvolle opdracht voor de bezoekers. Hij hoopt dat de dag verder onderzoek in het veld aanwakkert. Hij spreekt onderzoekers, maar vooral verzamelaars aan: blijf verzamelen! Omdat eenbladsdrukken zo alledaags zijn, worden ze vaak weggegooid dan wel achterwege gelaten bij onderzoek. Terwijl deze documenten zo interessant kunnen zijn voor onderzoek naar het alledaagse verleden van een gemeenschap.
De hoop is dat de bezoekers na het symposium voortaan hun uitnodigingen, programma’s van evenementen, flyers, aankondigingen, kalenders verzamelen en bewaren voor de volgende nieuwsgierige generaties.
cover: Emile Schrijver spreekt de bezoekers toe van het symposium over Eendagsdrukken. Foto: Jan de Vries
Geef als eerste een reactie