Hannah Arendt leert hoe we het heden het hoofd kunnen bieden

Aan biografieën over Hannah Arendt (1906-1975) geen tekort deze dagen. 

Sinds de terugkomst van politieke strongmen als Donald Trump, Jaïr Bolsonaro, Javier Milei en Viktor Orban lijkt politiek denker Arendt alleen maar populairder te worden. Haar werk Origins of Totalitarianism was in de tweede helft van het vorige decennium hét handboek van een ieder die het veranderende politieke klimaat in de VS wilde begrijpen. Ook in het Nederlands werd het boek hertaald en in drie verschillende delen uitgegeven (Antisemitisme, Imperialisme en Totalitarisme). 

Dit jaar verschenen bij Atlas Contact twee biografieën van Arendt, Hannah Arendt van de Duitse Thomas Meyer en Vrij om de wereld te veranderen van de Engelse Lyndsey Stonebridge. Beiden met een geheel eigen invalshoek. Voor de Arendt-liefhebber valt er veel te halen.

De figuur Arendt

Als de onuitputtelijke stroom Arendt-biografieën ergens op wijst, dan is het wel op hoe de Arendt als figuur even ongrijpbaar als onweerstaanbaar blijft. Velen wijzen erop dat ze moeilijk in een hokje te plaatsen valt. Ze is geen marxist, maar neemt wel belangrijke ideeën van Marx over; geen fenomenoloog, maar bouwt voort op Martin Heidegger en Karl Jaspers; geen conservatief, ook al kent ze Edmund Burke uit haar hoofd, en ten slotte geen feminist, ook al is ze de beroemdste vrouwelijke filosoof. 

Al deze verschillende scholen en stromingen vervlocht ze in haar denken om iets nieuws te produceren dat lastig te plaatsen valt onder een andere noemer dan ‘Arendt’. 

Handelen, niet alleen denken

Naast theorie waren historische gebeurtenissen van groot belang voor haar leven en werk. In de eerste plaats het nazisme dat haar jarenlang verdoemde tot stateloos vluchteling en vele vrienden en familie het leven kostte. 

Uiteindelijk vond ze een vast onderkomen in New York, waar ze in de jaren die volgde alles verslond wat ze kon vinden over de Hongaarse opstand van 1956 en zich uitliet over de Amerikaanse democratie tijdens de burgerrechtenbeweging van de jaren zestig.

Het zou onterecht zijn om Arendt te reduceren tot enkel een politiek denker. In haar theorie staat juist het belang van politiek handelen voorop. Zelf had ze niet zo’n hoge dunk van de filosofie: ze had zelf gezien hoe in het Duitsland van de jaren dertig vele briljante geesten niet opgewassen waren tegen de verleidingen van het nationaalsocialisme, niet in de minste plaats haar voormalige liefde Heidegger zelf. Het gaat er dus niet alleen om te denken, maar ook om iets te doen. Handelen is niet voor niets een kernbegrip in haar latere werk.

Thomas Meyer: gedetailleerd en taai

Thomas Meyer in zijn biografie over Hannah Arendt de nadruk legt op de politieke daden van Hannah Arendt, net als de individuen die haar leven op wat voor manier dan ook hebben beïnvloed. 

Meyer stelde zich ten doel vooral de minder bekende facetten en details van haar leven uit te pluizen aan de hand van nog nooit geraadpleegde bronnen. Hij zegt haar leven volledig vanuit haar tijd te willen beschrijven. 

Daardoor slaagt Meyer erin je mee te nemen naar de jaren dertig en veertig waarin Arendt vluchtte en als staatloze in Parijs haar best deed honderden kinderen uit Europa naar toenmalig Palestina te laten emigreren in de hoop ze te redden van wat zij als een zekere dood voorzag. 

Het is moeilijk om deze jaren te begrijpen met onze huidige blik, doordrongen als die is door de realiteit van de Shoah en de stichting van de staat Israël, maar het lukt Meyers aardig. Hiermee verschaft hij ook een mooi tegenwicht aan het al te makkelijke verwijt dat Arendt geen liefde voor het joodse volk zou hebben omdat ze later kritiek uitte op de staat Israël.

Zijpaadjes

Toch is het spijtig dat de rijkdom die zijn biografie bevat maar met moeite overkomt op de lezer. Meyer heeft de neiging zich te verliezen in zijpaadjes die voor experts interessant lijken, maar voor de leek te veel afleiden. Tijdens het lezen vraag je je al gauw af waarom hij zo uitvoerig uitweidt over een minnaar die ze een kleine periode had als die verder nauwelijks een stempel lijkt te hebben achtergelaten. En dan heb ik het nog niet over de talloze anekdotes van nichtjes, vriendinnen en kennissen die de eerste helft van het boek behoorlijk onoverzichtelijk maken. 

Daarbij komt dat Meyer een nogal wollige stijl gebruikt. Neem bijvoorbeeld deze zin over zijn methode: ‘Op deze plek moge de mededeling volstaan dat de onderhavige nieuwe benaderingspoging zich geheel concentreert op wat in de tot nu toe bestaande en amper meer overzienbare literatuur over Arendts leven en werk helemaal niet of hoogstens in de marge is behandeld.’ Ik moest hem een paar keer lezen voor ik begreep wat er stond.

Het resultaat is een doorwrocht maar taai boek waar je doorheen moet ploeteren om het einde te bereiken.

Lyndsey Stonebridge: wapenen tegen populistische politiek

Stonebridge pakt het anders aan. Aan de hand van kwesties in het denken van Arendt als ras, vluchtelingen, vrijheid en democratie leert ze de lezer niet alleen waar Arendt precies over nadacht, maar ook op welke manier. Haar doel is haast het tegenovergestelde van Meyer: in plaats van in de tijd van Arendt zelf te blijven, probeert ze haar manier van denken toe te passen op huidige politieke problemen, zoals migratie, vluchtelingen en hoe mensen zich kunnen wapenen tegen autoritaire en populistische politiek. 

Stonebridge is een stuk liberaler ingesteld – bij haar geen woord over Arendts zionistische betrekkingen – en schrikt er niet voor terug haar politiek te etaleren. Toch zijn haar pogingen om Arendts licht op het heden te schijnen vaak ietwat summier en onhelder. Zo laat ze vallen dat het ‘Joodse vraagstuk’ vandaag de dag het migratievraagstuk is geworden, maar gaat ze er verder weinig op in. 

Misschien is dat met opzet: doorheen het boek laat Stonebridge geen kans onbenut om te vertellen dat voor Arendt denken in de eerste plaats weerstand bieden is tegen de problemen van het heden. Het heeft geen zin om concepten uit het verleden lukraak op onze situatie toe te passen; in plaats daarvan dienen we in iedere situatie na te gaan wat er nieuw aan is, om ons er zo beter tegen te kunnen wapenen.

Daarin ligt de grootste verdienste van Stonebridges biografie. Ze weet op een vloeiende manier Arendts leven te koppelen aan haar werk en haar denken helder en bondig uit te leggen voor een ieder die een introductie of opfriscursus nodig heeft. Nog belangrijker dan de centrale begrippen, is dat het haar lukt om de intellectuele houding van Arendt mee te geven, namelijk één die nieuwsgierig blijft, en met een open blik de ravages van het heden tegemoet treedt om uit te zoeken hoe we dat heden het hoofd kunnen bieden. 

Het is die houding en dat politieke engagement van Hannah Arendt die haar voor velen tot een voorbeeld maken. Stonebridges biografie geeft zin om zelf na te denken. Meer kun je eigenlijk niet wensen.