‘Typisch Mokum’ staat op een van de eerste panelen in de tentoonstelling Mokum, de biografie van Joods Amsterdam.
Op de banieren die deze tekst flankeren zijn titels te lezen als ‘Waterlooplein’, ‘Spinoza’, ‘Anne Frank’, en ‘Tafelzuur’. Wie verder loopt ontdekt dat de tentoonstellingsmakers ook voorbij de iconen – de kernbegrippen en welbekende beelden – kijken: Mokum maakt en vraagt ruimte voor de historische en hedendaagse verwevenheid van Amsterdam en haar diverse Joodse gemeenschappen.
Het bijbehorende boek kreeg als titel Atlas van Mokum. Die ruimtelijke insteek vindt de bezoeker ook terug in de chronologisch-thematisch opgezette tentoonstelling. Zonder volledigheid na te streven, zoom ik hieronder in op enkele rode draden, plekken en topstukken binnen Mokum.
Trotse gebouwen
Vanaf begin zeventiende eeuw vestigen conversos of nieuwe christenen, verdreven van het Iberisch Schiereiland, zich in Amsterdam. Het zijn de Sefardim, de joden uit de Sefaràd dat Spanje betekent. Enkele decennia later volgen joden afkomstig uit Duitsland en Oost-Europa, de Asjkenazim. De nieuwkomers kunnen in Amsterdam openlijk Joods zijn, maar het stadsbestuur houdt de gemeenschappen zelf verantwoordelijk voor het wel en wee en het gedrag van hun leden.
De ‘ruimte voor religie’ danken Joden, zeker in de vroege zeventiende eeuw, mede aan de economische bijdrage die ze leveren aan de zich dan snel ontwikkelende internationale handelsstad. We zien in Mokum het ‘Gezicht op de Grote en de Portugese Synagoge’, de laatste nog maar net uit de steigers, geschilderd door Gerrit Adriaensz. Berckheyde in 1675. Trotse gebouwen, zoals de maquettes die ernaast staan ook nog eens benadrukken.
Van ‘conversos’ naar ‘Judaism in a Box’
Overal in de tentoonstelling zijn de voorwerpen gelinkt aan blow-ups van stadsplattegronden en stadsgezichten, waarmee de makers effectief het museale isolement van de stukken doorbreken. Dat geldt ook voor voorwerpen die de themalijn ‘religiositeit’ belichamen.
In een vitrine ligt de Torarol (ca. 1400) die Rabbijn Moses Uri ben Josef HaLevi schonk toen hij in 1622 afscheid nam van de nog jonge Portugees-Israëlitische gemeente.
HaLevi en zijn zoon Aaron leidden de eerste diensten van de Sefardim in een huis dat uitkeek op de Montelbaanstoren. De Schatkamers van de Snoge tonen de rol normaliter als een heilige tekst, afgedekt en op een rijkversierd teba-kleed.
In De Nieuwe Kerk is gekozen voor een educatieve presentatie: een kolom tekst is zichtbaar, naast het object liggen Torawikkels en een jad.
Judaism in a Box, een pendant van de Torarol van Uri HaLevi
Educatief is ook Judaism in a Box in een van de laatste vitrines. Je zou dit fraai vormgegeven pakket kunnen interpreteren als een hedendaagse pendant van de Torarol die Uri Halevi gebruikte om de conversos weer in het Jodendom in te wijden.
Judaism in a box werd in 2021 geïnitieerd door rabbijn Joram Rookmaaker van de Liberaal Joodse Gemeente van Amsterdam. Het doel is mensen met een Joodse achtergrond te helpen om zich de Joodse feestdagen eigen te maken als ze niet zijn opgevoed met Joodse tradities. In de geest van ledor wador, van generatie op generatie, heeft in de vitrine de unboxing al plaatsgevonden.
Joodse zelfrepresentatie
De tentoonstelling en het bijgaande boek geven Joodse Amsterdammers van vroeger en nu een gezicht en dat levert, misschien voor de doorsnee bezoeker meer verrassend dan voor de lezer van De Vrijdagavond, een gevarieerd groepsportret op van vrijdenkers en rabbijnen, zuurventers, een modekoning en een fameuze stadsvormgeefster: ieder op eigen wijze maakten zij van Amsterdam hun Mokum.
In dit gezelschap bevindt zich ook leraar en rabbijn Jacob Juda Leon ‘Templo’ (1602-1675). In zijn huismuseum aan de Korte Houtstraat stelde hij schaalmodellen tentoon van de Tempel van Salomo en de Tabernakel in de woestijn.
Daarnaast waren in zijn huismuseum replica’s te vinden van ceremoniële voorwerpen en priestergewaden uit Bijbelse tijden. Joodse zelfrepresentatie, lang voordat het Joods Cultureel Kwartier die taak zou vervullen.
Een mobiel lieu de mémoire
Naast het portret van Samuel Sarphati staat het met een gouden lauwerkrans omlijste hoofd dat ooit ‘zijn’ Paleis voor Volksvlijt sierde. Was de brand van Sarphati’s iconische glaspaleis in 1929 een voorteken dat de twintigste eeuw, anders dan die daarvoor, niet een ‘eeuw van integratie’ zou zijn?
De ontzetting die ik ontwaar in het gipsen hoofd – een zelden getoond object – van dat Paleis, krijgt een gezicht bij Etty Hillesum.
Volgens het bijschrift bij haar dagboeken noteert ze op 3 juli 1942: “Het doet er niet toe of ik ten onder ga of een ander, dat er ten ondergegaan wordt, daarom gaat het.” Op de achtergrond worden ‘Joodse’ straatnaamborden alvast weggehaald.
De kerk voelt even koud en donker aan.
Even verderop laat Eli Content lichtvlekken dansen en letters spreken in het Monument voor de levenden, de soeka die hij maakte als een mobiel ‘lieu de mémoire’.
Monument voor de levenden (Eli Content, 1990-2000. Collectie Joods Museum). Foto Paul Ariese
Bijna aan het einde van de tentoonstelling hangt een serie krachtige zwart-wit portretten gemaakt door Erwin Olaf in 2013 van creatieve, orthodoxe, vrijdenkende, liberale, gelovige en ongelovige, gewone Joodse Amsterdammers, die zichzelf zo, met zelfgekozen labels, in Mokum plaatsen.
‘Buiten deze buurt draag ik meestal een pet over mijn keppel’.
De jongetjes op de foto aan de overkant proeven de stad bij David’s Corner in de Kastelenstraat (Dingema Mol, 2015), maar weten ook wat er om de hoek speelt: ‘Buiten deze buurt draag ik meestal een pet over mijn keppel’.
Ode en oproep
Die ondertoon, versterkt door de actualiteit, maakt deze biografie van Mokum zowel een ode aan Joods leven in onze hoofdstad als een oproep om daarvoor ruimte te maken.
Voor het schrijven van deze bijdrage maakte de auteur gebruik van de catalogus Atlas van Mokum (Maarten Hell en Mirjam Knotter (red.), WBOOKS, 2025.
De websites van De Nieuwe Kerk en het Joods Cultureel Kwartier en notities gemaakt tijdens bezoeken op 23 en 27 oktober 2025.
Mokum, biografie van Amsterdams Joods leven
Tentoonstelling in De Nieuwe Kerk, Amsterdam in samenwerking met Joods Cultureel Kwartier tot en met 6 april 2026
cover: Jodendom unboxed, tussen Joodse Amsterdammers. Foto: Paul Ariese
Geef als eerste een reactie