In Groningen sprak men voor de oorlog over ‘de droge en de natte Polak’. Het zei niets over gevoel voor humor of drankzucht bij de heren Polak, het was een aanduiding voor hun bedrijven in de stad.
De broers Moritz Polak (1872-1921) en Eduard (1875-1932) produceerden A.J.P. puddingpoeder (de droge Polak). Zij waren de zonen van Abraham Joseph Polak (1834-1923). Calmer Polak (1840-1922) daarentegen, een volle neef van Abraham, produceerde likeuren, essences en limonades (de natte Polak). Later werd hij opgevolgd door zijn zoon David Polak (1871-1958).
Deze familie bouwde grote fabrieken in Groningen op en wist een landelijke en zelfs internationale markt te bereiken.
Groningse veenkoloniën
De voorouders van deze familie Polak vluchtten uit Oost-Europa en vestigden zich eerst in het Reiderland in Duitsland. Omstreeks 1762 kwamen Abraham Nathans Polak en zijn vrouw Maria Levy naar de Groningse veenkoloniën. Dat was een streek in ontwikkeling dankzij de turfwinning die veel andere bedrijvigheid met zich meebracht en daarom een aantrekkelijk vestigingsgebied voor handelaren was. Abraham Joseph en Calmer waren kleinzonen van dit pionierspaar.
De natte Polak
Calmer en David produceren dranken en essences. Het meest bekend werd hun Ranja-C.P., die in 1920 op de Utrechtse Jaarbeurs werd gepresenteerd. De initialen van Calmer werden tot merknaam, ranja kwam van het Spaanse naranja (sinaasappel). Er kwam een uitgekiende reclamecampagne om de vruchtensiropen in de markt te zetten.
Een mannetje met een sinaasappelhoofd en een fruitpers als hoed prees de ranja’s via krantenadvertenties aan als een heilzaam medicinaal middel.
Frutarom
Voor de ontwikkeling van essences hadden ze Maurits Gerzon (1895-1977) in dienst. Hij had een goed reukvermogen dat voor dit beroep essentieel is. Net als David was hij een overtuigd zionist. David vertrok in 1932 naar Nice, Maurits twee jaar later naar Palestina. Maurits zette in Haifa een eigen bedrijf in essences op: Frutarom. Of David uiteindelijk zich in Israël vestigde is onbekend, hij overleed in 1958 in de Verenigde Staten.
In 1932 werd Herman Sanders (1882-1944), die al vanaf zijn vijftiende voor de Polaks had gewerkt, de enige directeur. Eind 1940 moest hij het bedrijf echter aan een Verwalter afstaan. Niet lang daarna vloog de fabriek in brand. Sanders werd in Auschwitz vermoord en na de oorlog werd de fabriek niet heropgericht.
De droge Polak
Abraham Joseph Polak begon rond 1899 te Wildervank met de vervaardiging van puddingpoeders: A.J.P.-Amandeltjes Pudding, ook hier werden initialen verwerkt in de merknaam.
Hij zou voor zijn pudding gebruik hebben gemaakt van een Engels patent. Behalve Polak was toen alleen Honig in deze branche actief. Daarnaast verhandelde hij koloniale waren, tabak, zuidvruchten enzovoort.
Zijn zonen Moritz en Eduard namen het bedrijf in 1903 over en bouwden het in de stad Groningen uit tot een heuse fabriek. In 1912 opende Moritz bovendien een filiaal in Weener, net over de grens in Duitsland. Er volgden vestigingen in Berlijn, Keulen, Frankfurt am Main en Breslau. In Duitsland was dr. Oetker de enige concurrent.
Sociaal betrokken patroon
Moritz toonde zich een cultureel en sociaal betrokken patroon die zorgde voor oudedagsvoorzieningen en financiële hulp als het nodig was. In een aparte zaal in de fabriek te Weener waren culturele evenementen zoals concerten, filmvoorstellingen en dergelijke. Moritz stierf in 1921 in Berlijn, een jaar eerder verliet hij de directie in Weener, waar een meerkoppig bestuur aantrad.
In het Groningse bedrijf volgde zijn zoon Abraham Joseph Jonas Polak (1908-1978) hem op. Na de dood van Eduard werd zijn zetel in de directie ingenomen door zijn zonen Abraham (1909-1943) en Benno (1911-1943). Eduard had nog net de opening van de nieuwe fabriek aan de Viaductstraat in Groningen meegemaakt.
Trouwe synagoge bezoekers
In tegenstelling tot David Polak waren Eduard en zijn zonen tegen het zionisme gekant. Zij waren trouwe synagoge bezoekers. Ze zaten vooraan op gedistingeerde plaatsen en lieten zich volgens Jaap Meijer in volle overgave horen, vooral Koenraad (1907-1975), de zoon die niet in de zaak kwam, maar naar het Israëlitisch Seminarium ging. Meijer noemde diens stem niet amuzikaal, volumineus, ongeremd, extatisch en uitbundig. Deze mannen wezen zionisme af, want de komende Messias zou een rijk voor de Joden stichten, dat was niet aan mensen.
Koen emigreerde weliswaar naar Palestina, maar vertrok naar New York toen de staat Israël werd opgericht; in zo’n wereldlijke Jodenstaat wilde hij niet leven.
Polak Mändelchenpudding
In 1941 werd de familie Polak door de bezetter uit haar bedrijf gezet. Eduards hele familie werd, met uitzondering van Koenraad, vermoord. De fabriek in Groningen kwam onder Duitse leiding en bleef dat tot in de jaren 1950. In 1957 kreeg de Joodse Benjamin van Hasselt (1911-1994) de leiding van de puddingfabriek, die tevens producten als maïzena en bakpoeder ging maken. De deuren van het bedrijf sloten voorgoed in 1963.
Nostalgische pakjes
In Weener werd het bedrijf reeds in 1937 ‘geariseerd’, het zou tot 1997 bestaan. In 1993 werd de merknaam ‘Polak Mändelchenpudding’ door RUF Lebensmittelwerk gekocht. De nostalgische pakjes zijn nog altijd verkrijgbaar bij de Rewe-supermarkten in Duitsland.
cover: Amandeltjes pudding Nieuwsblad van het Noorden 8 oktober 1926 (afbeeldingen met dank aan Groninganus)
Geef als eerste een reactie