Net zoals de eerste thriller, De Hillel Codex (2021), van Emile Schrijver is De Firkovich Bende een fraaie kijk in de wereld van joodse boeken – boeken die bestaan en boeken die niet kunnen bestaan, boeken die mogelijk zijn en boeken die onmogelijk zijn.
Het begint als Blitz, een geleerde bon vivant vanuit Amsterdam-Zuid die blijkbaar alles weet over die wereld, een eenvoudige opdracht krijgt om de collectie van zeldzame boeken en manuscripten van een recent overleden verzamelaar in Londen te evalueren.
Het blijft daar niet bij. Binnen een paar pagina’s reist de lezer met Blitz van Amsterdam naar Londen, en tevens naar Israël. Overal, tot aan de irritatiegrens aan toe, verblijft hij in de juiste hotels, eet hij in het hipste restaurant, drinkt hij de fijnste whisky’s, luistert naar de beste jazz muziek, draagt de duurste kleren.
Sinds vorige keer fiets hij niet meer de Ronde Hoep, maar zwemt hij in het Nieuwe Meer. Grappig hoe leuk het kan zijn je aan de modieuze Blitz te ergeren.
Jager en prooi
Nog vermakelijker is het om Blitz te volgen in zijn werk, natuurlijk niet compleet zonder de hulp van een bevallige assistente. Blitz vermoedt dat de interessantste artefacten van de collectie nep zijn. Al snel gaat hij op zoek naar de vervalsers, leden van een internationale bende die zijn genoemd naar een van de grootste Joodse vervalsers die de geschiedenis ooit heeft gekend: Abraham Firkovich.
Als de leden van de Firkovich-bende leren dat Blitz hen zou kunnen ontmaskeren, beginnen de lijnen tussen jager en prooi te vervagen.
De bevlogenheid en spanning van de groep rond Firkovich kunnen we toeschrijven aan haar realisme, geworteld in de werkelijke wereld van Joodse boeken. Haar antagonisten vertellen ons veel over Firkovich, een geleerde Karaiet, een leraar, chazzan, archeoloog, diplomaat, uitgever, en verzamelaar die dwaalt door Oost-Europa en het Midden-Oosten.
In de loop van zijn carrière bouwt hij een verzameling van duizenden boeken en manuscripten op in verschillende talen. Deze collectie zal uiteindelijk door de Nationale Bibliotheek van Rusland worden opgekocht.
Vervalsen manuscripten
Firkovich blijkt minder geïnteresseerd in geld verdienen dan in de legitimiteit van de Karaieten.* Zijn plan was de Karaieten vrij te pleiten van verantwoordelijkheid voor de dood van Jezus – een bron voor antisemitisch gedachtegoed. Dat betekende boeken en manuscripten vervalsen, alhoewel de ontoegankelijkheid van zijn ontdekkingen betekent dat we hem niet vrijstellen noch schuldig verklaren.
*Het karaïtisch jodendom is een kleine stroming in het Jodendom die alleen de Tenach accepteert en niet de mondelinge leer uit de Talmoed en zich daarmee afsplitst van het rabbijnse jodendom. Het woord kara is Hebreeuws voor lezen.
Blitz’ werk is wat makkelijker dan dat van Firkovich, hij kan de vervalsingen eenvoudig identificeren. Zo staat er in de Londense collectie een handgeschreven manuscript van de beroemde Talmoedist Rashi, blijkbaar het eerste en enige manuscript en daarmee niet in monetaire waarden te bevatten – een fout die een ervaren vervalser nooit zal maken.
Blitz komt ook teksten tegen die antisemitische daden in Noord-Frankrijk aankaarten, van de Kruistochten tot geweld geïnspireerd door bloedsprookjes. Blitz weet echter dat dat gebeurde in Duitsland, nog meer bewijzen dat de teksten niet echt zijn.
Familiegeheimen
Blitz’ conclusies betekenen problemen voor de Russisch-Israëlische leden van de Firkovich-bende, die veel geld dachten te verdienen aan de vervalsingen. Dit zorgt echter ook voor problemen voor Blitz en zijn assistente. Blitz heeft zelf ook familiegeheimen, zo lopen er twee onderzoeken tegelijk, maar dat is geen probleem voor onze held.
Meer ingewikkeld zijn de ideeën van Blitz over vrouwen, dit maakt hem zowel interessanter als tegelijkertijd ook een tamelijk archetypisch karakter.
Detective/thriller genre, een joodse traditie
Een privédetective met een beperkte persoonlijkheid, die ondanks zijn tekortkomingen een stevig moreel kompas heeft, is niet alleen een archetype, heeft ook een lange traditie in het detective/thriller genre. Een literaire stijl die veel Joodse schrijvers gebruiken ofschoon vaak in het Engels.
De studie van Hans Vuijsje tien jaar geleden op de website Jonet is een goede inleiding voor dit onderwerp. Vuijsje schrijft lovend over de populaire, maar ook meest saaie Joodse detectivethriller die het genre kent, Harry Kemelman. Hij begon in 1964 een serie met Friday the Rabbi Slept Late met als hoofdrolspeler Rabbi David Small.
De moeite waard zijn de bloemlezingen Mystery Midrash (1999) en Criminal Kabbalah (2021). Daarnaast zijn de zeven boeken van de Israelisch-Amerikaanse schrijver Ayelet Waldman toonaangevend. Ze heten de Mommy-Track Mysteries met de Amerikaans advocaat en moeder Juliet Applebaum als hoofdrolspeler.
Michael Chabon, de echtgenoot van Ayelet Waldman, schreef ook een detective, de zeer populaire Yiddish Policemen’s Union (2007), in 2012 vertaald als de Jiddische politiebond.
De Israelisch academicus D.A. Mishani, die een cursus geeft in het detectivegenre op de Universiteit van Tel Aviv, schreef er twee die zijn vertaald in het Nederlands, De Verdenking en De Verdwenen Zoon, allebei over de avonturen van Avraham Avraham, een politieagent in Tel Aviv.
Joods-Amsterdamse sfeer
Waarom dan De Firkovich Bende? Het is niet alleen de Joods-Amsterdamse locatie en sfeer die zo herkenbaar is. Als bijzonder hoogleraar Geschiedenis van het joodse boek aan de Universiteit van Amsterdam en algemeen directeur van het Joods Cultureel Kwartier en tevens hoofdredacteur van de Encyclopedia of Jewish Book Cultures is Emile Schrijver de prominentste en productiefste Nederlands deskundige in de wereld van joodse boeken.
Vorig jaar publiceerde hij samen met Lies Meiboom een catalogus van verhalen over dieren in de beroemde collectie van Jon Lindseth. Meer recent is zijn Ooggetuigen van het antisemitisme, met Ruth Peeters dat veel aandacht trok. Zo valt te concluderen dat Schrijver zeker een vakantie heeft verdiend. Maar als hij terugkomt zullen zijn lezers zeker willen weten wat er met Max Blitz gebeurt. Misschien het vaderschap?
De Firkovich-bende
Emile Schrijver
Prometheus, 2023
Zie ook de bespreking in De Vrijdagavond door Jonathan Gill van
De Hillel Codex van Emile Schrijver
cover: Public Space, kunstwerk van Yael Bartana, Venice Biennale 2024, foto Bloom
Geef als eerste een reactie