Altijd Vrij. Nooit Vanzelfsprekend: Antwerpen herdenkt en swingt 

Wilt u naar Antarctica? Nee dank u, alleen een ticketje naar de oorlog graag.

Het was een wat rare conversatie aan het ticketloket van het MAS, het Antwerpse museum aan de stroom. Ik had geen interesse in de tijdelijke expo over de Antarctica Poolpioniers, of een van de vele andere bezienswaardigheden in het MAS, alleen ‘Antwerpen in de oorlog’.

Vergezichten

Eigenlijk kwam ik alleen voor het gebouw, het majestueuze MAS dat me nog meer overrompelde dan verwacht. De aardekleurige stenen, de glazen pui van waaruit je vanaf elke verdieping vergezichten kreeg naar een ander deel van de stad, het was een waar genoegen. Maar toen ik de poster zag met de grote, droeve ogen van Natan Ramet met de tekst Stad in de oorlog, Antwerpen, 1940-1945 wist ik dat ik zelfs op mijn laatste vakantiedag hier naartoe moest.

Weer lukte het me niet om ‘de’ oorlog te vermijden. Dat was in Antwerpen in het weekend van 8 en 9 september toch al onmogelijk. Juist dit weekend vierde het ‘district Antwerpen’ een groot feest ter gelegenheid van tachtig jaar bevrijding.

Integraal onderdeel

Eenmaal binnen in het museum, ontworpen door architectenbureau Neutelings Riedijk, een museum dat je omhelst met haar warme stenen en golvende glas, ontdekte ik snel het thema van dit verslag: de jodenvervolging is een integraal onderdeel van het verhaal over de Tweede Wereldoorlog. 

Een belangrijk onderwerp dat alle ruimte krijgt in het grotere verhaal over de Tweede Wereldoorlog. In de stad vielen minstens 24.000 doden waaronder ongeveer 13.000 joden die in Antwerpen werden opgepakt, getransporteerd naar het Oosten en vermoord in vernietigingskampen. Joden die veelal als vluchtelingen naar de stad waren gekomen, eerst uit het oosten van Europa en na de Kristallnacht (1938) uit Duitsland. 

Militair doelwit

Antwerpen was als havenstad aan de Noordzee een militair doelwit voor de Duitsers. Door het massale bommentapijt dat de Duitsers over haven en stad legden, capituleerde België snel in mei 1940.  

‘De dictatuur verdeelt de stadsbewoners en leidt tot de massale vervolging van Joden en mensen die zich verzetten. De stad breekt onder oorlog en vervolging,’ zo lees ik in de toelichting.

Vervolgens wordt er met veel beeld en tekst geprobeerd een antwoord te vinden op zinnige vragen als: Hoe kan dit gebeuren? Wat betekent het om te leven in een bezette stad? Wat gebeurt er als basiswaarden zoals vrijheid en gelijkheid wegvallen? Wie wordt daar vooral het slachtoffer van en wie helemaal niet? Welke rol speelt de lokale overheid en de politie? Welke keuzes maken stadsbewoners zelf: vluchten of blijven, meewerken met de bezetter, afwachten en gehoorzamen of zich verzetten? 

Ik merkte hoe aangenaam ik het vond dat de vervolging van joden en Roma/Sinti deel uitmaakt van het gehele verhaal, waarbij niet wordt verhuld dat de meeste Antwerpse ambtenaren gewillige uitvoerders waren van de bezetter. Dat lezen ook zij die alleen zijn geïnteresseerd in het militaire deel, in de oorlogspropaganda of in het verzet. Het zijn allemaal onderdelen van dat grotere verhaal over ’40-’45.

Dit permanente onderdeel van het MAS is pas vorig jaar geopend. Ik heb geen idee wat daarvoor aan ‘de’ oorlog werd gedaan, dus ik weet niet of daarvoor de oorlog wel was gesplitst in verschillende thema’s en in aparte musea zoals in Nederland.

Bevrijding 

Het enige dat ik zeker weet is dat er vrolijke volksfeesten zijn op bevrijdingsdag. Deze tachtisgte verjaring met als motto:

Altijd Vrij. Nooit Vanzelfsprekend, een motto dat even logisch als urgent is. 

Feestvieren kunnen onze zuiderburen. Ik heb een paar uur genoten op de Grote Markt waar de US Airforce Band Europe (gelegerd in Duitsland) met jaren veertig en vijftig classics de swing erin bracht. Legervoertuigen en acteurs in uniformen van de bevrijders uit 40-45, waar iedereen mee op de foto mocht, volmaakten de feestvreugde. 

Raar, realiseerde ik me, dat ik voor het eerst werd geroerd door ‘de oorlog’, door deze combinatie van muziek, dans en de symbolen van de bevrijders: de vlaggen, voertuigen en uniformen van de bevrijders. Geen zwaarte van de Holocaust, die macabere zwarte wolk die hier in Amsterdam over de oorlog hangt. Die donkere wolk voelde ik noch in het museum noch op de Grote Markt. Voor mij een bevrijding zo’n tachtig jaar na de oorlog. 

Zie voor meer info: Antwerpen Stad in de oorlog

cover: folder Stad in de Oorlog, Antwerpen 1940-1945 met daarop Natan Ramet, MAS