Overdenkingen naar aanleiding van de film van Eden Goldberg
Een hand wijst naar een kokertje dat een beetje los hangt op de muur.
“Wat is dit?” vraagt een voice-over. “Een menora”, denkt de jonge vrouw waar de hand aan vastzit. “Neen, volgens mij is het een mezoeza”, zegt de stem van de filmmaakser achter de camera.
Het is een typerende scène uit de documentaire die Eden Goldberg vorig jaar maakte als afstudeerproject van haar studie antropologie. In de documentaire van ruim een half uur gaat zij op zoek naar wat joods-zijn voor haar betekent.
Haar grootmoeder bewaarde veel familieportretten en kan levendig vertellen over wie wie is en wat hun lot was in de oorlog. Haar eigen moeder lijkt deze vragen nooit te hebben gesteld en weet niet veel meer over het jodendom dan over vervolging en familie die nooit-meer-terugkwam.
Geheimzinnig
De filmmaakster wil meer weten, vooral over dat geheimzinnige ‘jodendom’. Ze spreekt andere jonge vrouwen van haar leeftijd die worstelen met dezelfde vragen. Op een zeker moment gaat Eden Goldberg (kind van een Israëlische vader en Nederlands-joodse moeder) op bezoek bij Debbie Abram, een vooraanstaand lid van de Liberaal Joodse Gemeente, de LJG.
Debbie trakteert de meiden op een echte sjabbattafel inclusief de brachot (zegenspreuken) die daarbij horen. Ze laat de filmmaakster ook haar goedgevulde boekenkast zien met joodse onderwerpen en moedigt de jonge vrouwen uit vooral te gaan lezen.
Inhalen ‘niet-doorgegeven’ kennis
Maar doen ze dat ook? Hebben zij net als mijn zoekende generatie uit de jaren ‘80 en ‘90 alles aangegrepen om de ‘niet-doorgegeven’ kennis in te halen? Om alles te lezen wat los en vast zit? En gingen zij net als ik op pad om overal een kijkje te nemen tot ik joodse clubs vond waar ik me thuis bij voelde? Of een beetje bij thuis voelde.
Dat waren vooral de vele culturele initiatieven die in die jaren opbloeiden, zoals het Joods (toen nog: Historisch) Museum, het bruisende café Naches dat Joods Maatschappelijk Werk maandelijks organiseerde, het Joods Muziekfestival, de Joodse boekenmarkt en niet te vergeten het Joods filmfestival dat jarenlang de zalen van het Ketelhuis vol kreeg met joodse films uit heel Europa en de Verenigde Staten. In die jaren vond ik ook een informele chavoerah (vriendenkring) waar we sjabbat vierden en joodse onderwerpen bespraken. Bij al die activiteiten en clubs beleefde ik ‘joods-zijn’ in het hier en nu.
Diasporisch en radicaal inclusief
Oy Vey noemt dat ‘hier-en-nu’ de diaspora, het filmfestival: ‘Verhalen uit de diaspora’. Deze term doet nu weer opgeld als onderscheid met joodse clubs en gemeentes die zich sterk met Israël identificeren. Oy Vey is ook de organisatie die wakes organiseert met Israëliërs en Palestijnen voor een gezamenlijke roep om vrede. Het is, net als die chavoerot (vriendenkringen) uit de jaren tachtig, een informele club die ruim vijf jaar bestaat en naast cultuur zoals dit filmfestival, feestdagen viert en studie stimuleert.
Oy Vey noemt zich radicaal inclusief wat staat voor ‘zelfidentificatie’: een geïndividualiseerde vorm van identiteitsvorming en -beleving die je meer tegenkomt in actuele emancipatiebewegingen. Het is een vorm van afzetten tegen een autoriteit die beslist wat je identiteit is en waartoe je behoort of mag behoren.
Twintigers en dertigers
De zalen van het filmfestival waren goed gevuld, met vooral twintigers en dertigers. Ik zag ook veel jonge mensen bij de vertoning van de documentaire van Eden Goldberg. Jonge mensen waarvan ik hoop dat velen van hen de weg vinden naar het georganiseerde joodse leven.
Want ook al ben je het lang niet met alles eens, of blijf je je jaren ongemakkelijk voelen, gevestigde clubs zijn niet voor niets ‘gevestigd’: zij volgen de eeuwenoude joodse kalender met al haar feestdagen, rituelen en religieuze beleving. Dat organiseer je niet even vanaf scratch in een ‘radicaal open club’ waar men, zoals de meiden rond Eden Goldberg, weinig tot niets weet van de vele tradities en de honderden geschreven en ongeschreven regels in het jodendom.
Some of My Best Friends
Aan de documentaire van Eden Goldberg uit 2023 ging een korte film vooraf uit 1969: Some of My Best Friends. Daarin vragen Engelse jongelui zich af wat ‘joods-zijn’ inhoudt.
Veel van wat we nu herkennen passeerde de revue: familie, religie, feestdagen, vooraan staan in emancipatiebewegingen, relatie met Israël: zowel heftig pro vanuit religieuze hoek als heftig contra vanuit links-politieke hoek. Maar bij deze Engelsen geen woord over ‘de oorlog’, de Holocaust.
In de jaren zestig was dat het grote verschil met de kinderen van overlevenden in post-Shoah gebied zoals Nederland met haar hoge percentage ‘niet-teruggekeerden’. Met die schaduw moesten de jongeren toen worstelen.
Het lijkt er op dat ruim een halve eeuw later er niet veel is veranderd, want ook nu lijkt een jonge, seculier opgegroeide generatie zich vooral te identificeren met grootmoeders oorlog.
Of in de verhouding tot Israël, bij deze seculiere jongeren vooral in de afkeer van de Israëlische politiek met betrekking tot de Palestijnen.
Queeste naar joodse identiteit
De film van Eden Goldberg is een moedige poging om de zoektocht van deze generatie weer te geven. Het is een afstudeerproject, het scenario en de technische kwaliteit kan niet worden gelegd langs de meetlat van professioneel gemaakte films. Het is wel een beloftevolle start van een diepgaander queeste naar joodse identiteit nu.
De Engelse documentaire Some of My Best Friends uit 1969
Eden Goldberg | documentaire | 2023 |
32 min | Nederlands met Engelse ondertitels
Over het Oy Vey filmfestival zie de introductie van medeorganisator Lilit Zeltsburg in deze krant: Grenzeloos. Het festival dat plaatsvond van 2 tot en met 5 mei in het Amsterdamse Kriterion werd mede mogelijk gemaakt door het Amsterdamse 4 & 5 mei comité.
cover: Oy Vey organisatoren van het filmfestival met rechts filmmaakster Eden Goldberg, foto Bloom
Wat een mooi artikel, Wanda. Je bent heel positief over deze film als beloftevolle start naar een diepgaander zoektocht. Mij stoorde het juist een beetje, dat die zoektocht niet zo diepgaand was. Er zijn zoveel rijke bronnen om uit te putten. Joodse identiteit inhoud geven hoeft niet zo voorzichtig te gebeuren en ook niet zo vanuit het niets.