De joodse gemeente NIHS-Limburg startte in 2021 met het benaderen van gemeenten met het verzoek om onafhankelijk onderzoek te initiëren naar Joods geroofd erfgoed in de Tweede Wereldoorlog.
Er zijn inmiddels vier onderzoeken gereed en er lopen er nog twee. Vier gemeenten hebben nog niets gedaan, ondanks een verzoek daartoe.
Door de oorlog in Gaza blijkt het steeds lastiger om dit soort onderzoeken op te starten, laat staan om een fatsoenlijke genoegdoening te ontvangen.
In 2020 publiceerde het journalistencollectief Pointer de zogenaamde Verkaufsbücher.* In deze boeken stonden de panden beschreven die tijdens de oorlog verkocht werden in opdracht van de nazi’s. De publicatie door Pointer was niet direct aanleiding voor gemeenten om spontaan te starten met onderzoek naar hun eigen oorlogsverleden.
*zie de aflevering van Pointer over geroofde joodse huizen
Enige druk was nodig om gemeenten te laten beseffen dat deze onderzoeken belangrijk zijn voor het historisch besef. In 2022 startten wij in Maastricht.
Maastricht en Roermond:
Maastricht kwam in eerste instantie met een eigen onderzoek van twee A4’tjes waaruit zou blijken dat er niets onoorbaars gebeurd was. Na gesprekken met de toenmalige burgemeester Annemarie Penn-te Strake besloot de gemeente tot een onafhankelijk onderzoek. Uit de ruim driehonderd pagina’s bleek wel degelijk dat er veel mis was in Maastricht tijdens en na de oorlog. De opvolger van Penn-te Strake, Wim Hillenaar, maakte excuses aan de joodse gemeente in Limburg en zorgde voor een passende genoegdoening, waarmee de continuïteit van de joodse gemeente voorlopig is geborgd.
In Roermond was er direct medewerking en mede door toenmalig wethouder Jos van Reij en burgemeester Yolanda Hoogtanders werd alles uit de kast getrokken om goed onderzoek te doen en een passende compensatie aan de joodse gemeente beschikbaar te stellen. Roermond besefte het belang van de continuïteit van joods leven in de provincie.
Venlo: onderzoek verdween in bureaula
In Venlo verliep het proces een stuk ingewikkelder. Ik kan niet zeggen dat er sprake was van expliciete tegenwerking, maar meer van ‘meestribbelen’. Burgemeester Antoin Scholten maakte niet echt een betrokken indruk. Nadat het onderzoek was opgeleverd, verdween het voor een aantal maanden in een bureaula. Blijkbaar was de harde waarheid over de bestuurders, politie en ambtenaren van toen voor de hedendaagse bestuurders te veel. Gesprekken over een vorm van financiële compensatie liepen stuk.
Uiteindelijk ontving de joodse gemeente in juni 2024 een Collegebesluit, waarin naast openbare excuses, vooral achterstallig gemeentelijk onderhoud aan joodse objecten als genoegdoening werd gepresenteerd. Een sigaar uit eigen doos. Het rapport werd online gezet. Openbare excuses zijn tot op heden uitgebleven en de andere zaken, zoals bijvoorbeeld het opknappen van de muur van de joodse begraafplaats en de publieksuitgave van het rapport, zijn, voor zover wij weten, niet gestart. Zelfs media-aandacht heeft Venlo nog niet in beweging kunnen brengen.
Valkenburg, een NSB-nest
In dezelfde periode liep ook het onderzoek naar Valkenburg. Valkenburg was een NSB-nest. Zowel Mussert als Seyss Inquart spraken diverse malen voor hun aanhang in het openluchttheater in Valkenburg.
Daan Prevoo is een betrokken burgemeester, zoals we hem ook kennen van televisie tijdens de watersnood in Valkenburg, maar ook iemand met een politieke antenne. De presentatie van het rapport en de excuses vonden plaats in hetzelfde openluchttheater. Weliswaar was het een besloten bijeenkomst, vanwege naar het schijnt, het ‘hoge risicogehalte’.
Na ruim tachtig jaar was het toch een statement. Ik mocht, in mijn hoedanigheid als voorzitter van de NIHS-Limburg, op de plaats waar de nazi’s hun toespraken hielden, nu ook een toespraak houden. De toezegging die Valkenburg heeft gedaan, is dat de burgemeester zich gaat inspannen om elke gemeente in Nederland onderzoek te laten doen naar hun oorlogsverleden.
Lastig verkoopbaar, want ‘Israël en Gaza’
Een inspanningsverplichting, maar financiële compensatie voor continuïteit was niet bespreekbaar. Reden: lastig verkoopbaar aan de achterban, want ‘Israël en Gaza’. Niet iedereen begrijpt blijkbaar het verschil tussen de Jodenvervolging tijdens de Tweede Wereldoorlog en het huidige conflict in Gaza.
Voor de media ligt hier een schone taak. Ik heb overigens het gevoel dat Gaza ook een welkome aanleiding is om met name financiële verantwoordelijkheden weg te schuiven. In de wandelgangen hoor ik al dat er gemeenten zeggen: wij willen wel een onderzoek doen, maar als de joodse gemeente met een ‘claim’ komt, dan beginnen we er niet aan.
Eerst: schoon schip nu: anti-Israël sentiment
Mijn afdronk van de vier onderzoeken. Twee onderzoeken vonden plaats voor en tijdens de beginperiode van de Gaza-oorlog. Daar was nog voldoende ruimte voor Maastricht en Roermond om schoon schip te maken met het oorlogsverleden.
Naarmate het anti-Israël sentiment toenam, durfden bestuurders hun verantwoordelijkheid voor de continuïteit van joods leven niet meer te nemen.
Tot op heden zijn de conclusies van alle onderzoeken in Limburg dat gemeenten tijdens en na de Tweede Wereldoorlog enorm fout zaten. De onderzoeken bieden naar mijn mening een ideale mogelijkheid voor gemeenten om met het oorlogsverleden in het reine te komen en een bijdrage te leveren aan het materiële en immateriële joods erfgoed. Nu laten gemeenten dat na vanwege een conflict dat niets met tachtig jaar geleden te maken heeft.
Een gemiste kans.
cover: gevel Synagoge Maastricht
Goed dat dit ondet de aandacht wordt gebracht.