‘Mijn Jarige Stad’ kregen dit jaar alle basisschoolleerlingen van groep 5 tot en met 8 vanwege het 750-jarige bestaan van de hoofdstad.
Het is een speels ‘doe-boek’ met wel tweehonderd weetjes. Eén keer komt het woord ‘jood’ voor: bij Anne Frank, de Duits-joodse vluchtelinge.
De kleintjes van groep 1 tot en met 4 kregen het voorleesboek ‘Feest in Amsterdam’ met geen enkel woord over de ruim 400-jarige aanwezigheid van een – tot de oorlog – grote joodse gemeenschap.
Burgemeester Halsema ‘betreurde dat feit’, maar had geen zeggenschap over de inhoud, zo was haar (wat povere) verklaring. De 21-jarige Elisha Loonstein reageerde er speels op met haar boekje ‘Feest in Mokum’ waarin de joodse feestdagen worden uitgelegd aan twee jonge Amsterdammertjes. Dat boekje wordt helaas niet verspreid onder de leerlingen van basisscholen.
Mokum Alef
Nu ligt de Atlas van Mokum in de boekwinkel, een rijk geïllustreerde hardcover van 192 pagina’s waar in 59 korte hoofdstukken de geschiedenis voorbijkomt van Mokum Alef, ofwel De Eerste Plek, zoals Amsterdam ging heten voor jood en niet-jood.
Omdat ambtenaren, zo bleek uit die gratis kinderboeken, en uit mijn eigen ervaringen met vele inspraakrondes over joodse plekken en projecten, niets of vrijwel niets weten over de Amsterdams-joodse geschiedenis, lijkt het me een goed plan om deze Atlas cadeau te doen aan alle werknemers die onder het gezag vallen van Halsema en haar wethouders.
Dat zijn er zo’n 23.000 (het totale personeelsbestand anno 2024) en dan is de stad heel wat minder kwijt dan aan de kleurrijke ‘doe-boekjes-zonder-joden’ voor de ruim zestigduizend scholieren.
Bijdragen aan bloei van de stad
Het is een feest van herkenning deze Atlas.
Aan de hand van bekende Amsterdammers zien we hun bijdragen aan de bloei van de stad. Zo begint Menasseh ben Israel in 1626 een drukkerij waar lettergieters, drukkers, correctors en assistenten van alle gezindten emplooi vinden. Van de drukpersen rollen naast Jiddisje uitgaven, grammatica’s en religieuze werken in het Hebreeuws, Latijn en Spaans.
Via Neerlands eerste vrijdenker Baruch Spinoza, ook nog zeventiende eeuw, maken we in de volgende eeuw kennis met de porseleinwinkel van Moses Polak. We leren over de strijder voor emancipatie Moses Salomon Asser en over apotheker Ester Baruch Alvares. Zij werd wereldberoemd in Mokum door het kwikchloride dat ze maakte samen met Eliasib Nathaniel Sarfati. Met deze uitvinding konden de dames de geslachtsziekte syfilis behandelen. Een hele opluchting voor de Amsterdamse man geplaagd door deze gevreesde en vaak dodelijke ziekte.
Chirurgijn Samuel de Lion Benavente bevrijdt patiënten van galstenen zonder dat de meesten blijven kampen met ontstekingen in de urinewegen. Joden mochten geen dokter worden want ze werden niet toegelaten tot academische studies. Chirurgijn – tegenwoordig zouden we zeggen ‘co-assistent’ – was de enige mogelijkheid, mits, zo lees ik: “ze geen christelijke patiënten behandelen”.
Uitvinder publieke gezondheidszorg
In de negentiende eeuw maken we kennis met kermisexploitanten Jacob en Mozes Blanus en de nog steeds bekende Amsterdamse arts en uitvinder van de publieke gezondheidszorg Samuel Sarphati.
In de vorige eeuw passeren wereldkampioen boksen Ben Bril, dirigente Frieda Belinfante, Salomon (Monne) Rodrigues de Miranda en stadsvormgeefster Fré Cohen de revue. Aan allen hebben we in De Vrijdagavond aandacht besteed. Verder komt nog straatventer Rachel Moffie, een van de vele vrouwen in dit boek, voorbij. Zo ook voetballer Leo Horn en het boegbeeld van de homo-emancipatie, uitgever en boekhandelaar Benno Premsela. Modekoning Max Heymans krijgt een hoofdstuk, zo ook Sal Meijer van de bekende broodjeszaak.
In deze eeuw wordt de oprichtster van het joodse hospice Immanuel Sasja Martel in het zonnetje gezet, naast Sami Bar-on die de Israëlische cuisine introduceerde in Mokum. Rabbijn, auteur en held van de samenwerking met de grote moslimgemeenschap Lody van de Kamp krijgt een hoofdstuk, zo ook Jacques Grishaver, die – na heel veel weerstand – het magnifieke Namenmonument realiseerde op de Weesperstraat.
Jooden-kerk
Oh, wat zullen de Amsterdamse ambtenaren verbaasd zijn dat al deze kopstukken behoorden tot de ‘Jooden-kerk’, zoals de Portugese Synagoge op deze prent uit de achttiende eeuw wordt genoemd.
Zorg en emancipatie
Het is een heerlijk boek geworden. De levendige joods-religieuze cultuur komt ruim aan bod, naast al die joodse professionals. Zij zijn met hun uitvindingen, hun bijdragen aan gezondheidszorg en emancipatie, samen met de joodse sportkampioenen een inspiratie voor de vele nieuwkomers die sinds vorige eeuw Amsterdam verrijken.
Het is een boek waar niet ‘de jood als slachtoffer’ centraal staat, wat scholieren maar al te vaak denken als ze louter over Anne Frank horen, maar het is een bron van kennis en vermaak.
De tekst van de elf auteurs, onder wie Jaap Cohen, Hanneloes Pen en sporthistoricus Jurryt van de Vooren, is door de benadering vanuit biografische verhalen heel leesbaar geworden. De afbeeldingen en kaarten, in een atlas horen immers kaarten en plattegronden (wat mij betreft had daar nog een schepje bovenop gekund), maken het tot een cadeauboek voor allen.
De Amsterdamse ambtenaren zullen er, na werktijd, eindeloos in kunnen bladeren.
Atlas van Mokum
Auteurs Maarten Hell, Mirjam Knotter
Met bijgedragen van Jaap Cohen, Wally de Lang, Hanneloes Pen, Mark Ponte, Emile Schrijver, Rob de Spa, Jurryt van Vooren en Ariane Zwiers.
Uitgave WBOOKS, Zwolle, 2025
In samenwerking met De Nieuwe Kerk en het Joods Cultureel Kwartier
192 pagina’s
Vormgeving: Bureau Levie Van der Meer (Victor Levie); 266 afbeeldingen
ISBN 9789462587267
Atlas van Mokum verschijnt ter gelegenheid van de tentoonstelling Mokum, de biografie van Joods Amsterdam in De Nieuwe Kerk Amsterdam, van 25 oktober 2025 tot en met 6 april 2026.
cover: fragment uit kaft Atlas van Mokum
L.S., Benno Premsela was geen uitgever/boekhandelaar maar ontwerper.
oeps ja klopt, dank Anita. Ik lees: Benno Premsela was een Nederlandse vormgever en binnenhuisarchitect, centrale figuur in de naoorlogse Nederlandse kunstwereld en als voorzitter van het COC een voorvechter van de homo-emancipatie. Wat een boeiende man, zeker een artikel waard in De Vrijdagavond.
Hi Wanda, Benno was de broer van Robert Premsela (1915-2007), grondlegger en tot 1980 eigenaar van de kunstboekenhandel op de Van Baerlestraat, daar nog steeds onder dezelfde naam te vinden. De winkel werd in 1958 verbouwd door Benno. Ben Polak was bekend Amsterdams huisarts, hoogleraar huisartsgeneeskunde aan de UvA, en CPN’er, tot-ie geroyeerd in 1953 werd vanwege zijn kritische opstelling ten aanzien van het “dokterscomplot”, waarmee Stalin begin jaren vijftig de vervolging van Joodse Sovjetburgers in gang zette. Ook allemaal verbonden met de Joods-Amsterdamse geschiedenis…
dank! Ik zie zoveel boeiende verhalen komen …
Het Joods Museum wijdde eerder een tentoonstelling en boek aan Premsela en Heymans en hun cruciale rol in design, mode en homo-emancipatie. Het boek is uitverkocht maar voor geïnteresseerden online nog wel te verkrijgen. Natuurlijk zijn beiden ook in de Atlas van Mokum opgenomen. Benno Premsela & Max Heymans – Vormgeving, couture en homo-emancipatie – Waanders Uitgevers https://share.google/eiZzbKoPUPY9UECYX
Wat boeiend, dank voor de info. Dat (uitverkochte) boek over Premsela en Heijmans verscheen voordat de (online) De Vrijdagavond bestond. Voor onze lezers zijn verhalen over deze twee giganten meer dan welkom. Kom maar op dames Yvonne Brentjens, Maaike Feitsma en Mirjam Knotter!
Natuurlijk moet de geschiedschrijving van Amsterdam in orde zijn. Op alle vlakken. Wel stoor ik me aan de generaliserende en licht verwijtende opmerking ‘Omdat ambtenaren [….] niets of vrijwel niets weten over de Amsterdams-joodse geschiedenis…’.
Kijk, ambtenaren zijn ook net mensen, en toevallig waren dat lang, heel lang mijn collega’s. Dat je, afkomstig uit Friesland of Noord-Brabant, als civiel ingenieur, planner bij de gemeentelijke reiniging, of beleidsmedewerker armoedebestrijding wat minder thuis bent in alle historische aspecten dan ik, is hen vergeven. Er zijn gelukkig weinig ambtenaren die zoals je zegt ‘niets’ weten, de meesten zijn juist oprecht geïnteresseerd, en hebben wél veel kennis over de geschiedenis van de stad. En als ze deze niet hadden, leerden de meesten graag bij. Het is eigenlijk net zoiets al eerst niet weten wie Benno Premsela was, en dan blij zijn hierop bijgepraat te worden.
En als toetje: ach, als kind vergaapte ik me al aan de door Benno vormgegeven revolutionaire Bijenkorftetalages https://www.cultureelerfgoeddebijenkorf.nl/etalages/afscheid-van-benno-premsela-pagina-duplicate-copy.
Benno, dé vormgever, was met onder andere Friso Kramer en Kho Liang Ie, gezichtsbepalend voor het hoge niveau van Nederlands ‘design; ook internationaal zeer bekend en geprezen.
Wat een mooie, milde reactie Mirjam. Zelf waren ze op het stadhuis niet zo mild toen ze ontdekten dat er ‘doe-boekjes-zonder-joden’ over de geschiedenis van Amsterdam waren uitgedeeld aan alle scholieren. Zo zei de woordvoerder van Halsema me gisteren bij de opening. “We schamen ons rot”, was de samenvatting. “En nu kunnen jullie het beetje goedmaken”, zo antwoordde ik. En ja, Benno had ik verward met Ben Polak… Gewoonlijk dubbelcheck ik alle feiten, maar omdat de persconferentie over deze tentoonstelling op de deadlinedag van De Vrijdagavond viel (en ik het artikel voordien online wilde hebben) ging het mis. Ik daag u uit een verhaal te schrijven over Benno Premsela. Neem gerust contact op: redactiedevrijdagavond@gmail.com
Mooie discussie tussen jullie als iedereen nou eens zo zou discussiëren zou de wereld er beter uitzien
Je maakt er wel een leuke quiz van hoor 😉 🤩 Je bedoelt uitgever Johan? Ben was dan weer de zeer bekende en geliefde huisarts.
Heerlijke discussie.
Ik heb zowel Benno als Johan goed gekend!
Goed dat zo snel al een mooi bericht de wereld in gooit! Gut sjabbes ❤️
Ik vind het omslag persoonlijk te oubollig voor woorden.., maar ik kijk er dan ik als oud uitgever naar. 😅
“De 21-jarige Elisha Loonstein reageerde er speels op met haar boekje ‘Feest in Mokum’ waarin de joodse feestdagen worden uitgelegd aan twee jonge Amsterdammertjes. Dat boekje wordt helaas niet verspreid onder de leerlingen van basisscholen”. Het boekje vanElisha kan dan weer mooi betaald worden uit het geld dat Halsema beschikbaar stelde voor de toekomst van het Joodse leven in Amsterdam.
goed plan. En met dat budget zou De Vrijdagavond nog heel wat lezers- en auteursavonden kunnen organiseren. Zoals afgelopen zondag in de Gerard Dousjoel. Wat was dat een levendig event, met als hoogtepunt het schrijven van een flaptekst voor een joodse thriller. Gewonnen door jou Anita met je spannende teaser over een overval bij een diamantair naast een supermarkt met een 3-D printer in de kelder … Schrijf die thriller, dan hebben we weer een feuilleton!
En als ik dan toch nog een kleine aanvulling mag geven. De uitgever Johan Polak had samen met Rob van Gennep de uitgeverij Polak & Van Gennep en later de gelijknamige boekhandel op de hoek van de Nes. Daaruit is de Atheneum Boekhandel op het Spui voortgekomen.
Dit stuk en de bijbehorende reacties laten weer eens ontegenzeggelijk het belang van de Vrijdagavond zien.