Hannah Goslar, Jacqueline van Maarsen, Sanne Ledermann, namen van vriendinnen die dikwijls voorbij komen als het gaat over Anne Frank.
Peter Schiff en Helmut (‘Hello’) Silberberg waren jongens waar zij veel mee optrok, evenals Peter van Pels die net als zij in het Achterhuis onderdook.
Maar wie is Ilse Wagner waarover Anne Frank in haar dagboek spreekt? Het meisje uit haar klas dat net als genoemde vriendinnen onderdeel uitmaakte van de pingpongclub?
De podcastserie Weggegumd vertelt over haar leven, een leven waar tot voor kort weinig over bekend was, maar waar na een intensieve zoektocht wel degelijk het nodige over te vinden viel. Deze week komt de negende, en laatste aflevering van Weggegumd online.
Vergeet mij niet
De zoektocht naar informatie over het leven van Ilse Wagner (op 3 april 1943 omgebracht in Sobibor) begon zo’n vijf jaar geleden toen ik in samenwerking met de Anne Frank Stichting startte met Vergeet mij niet, een jeugdboek met daarin de oorlogsverhalen van de vrienden en vriendinnen van Anne Frank.
Over het leven van Ilse Wagner bleek, ook na een tijd zoeken, te weinig bekend om haar verhaal voor jonge lezers te kunnen vertellen. Ik realiseerde me dat dit het lot is van vele, vele vermoorde joden. Tijdens de boekpresentatie twee jaar geleden van Vergeet mij niet beloofde ik een manier te zoeken om alsnog over Ilse te vertellen.
Podcastmakers Richard Grootbod en Patty-Lou Middel-Leenheer van Audiodroom zagen dat die zoektocht zelf geschikt is voor het medium podcast.
Gruwelijke realiteit
De uitkomst van maanden (uiteindelijk twee jaar) onderzoek zou kunnen zijn dat er nog steeds weinig bekend is, maar het zou de pijnlijke en gruwelijke realiteit inzichtelijk maken: miljoenen joden zijn door de nazi’s uitgewist, weggegumd.
Hun namen zijn vergeten, foto’s zijn er niet, naar hen wordt niet meer geïnformeerd omdat er niemand is die dat kan doen of omdat de zoekers niets meer kunnen vinden.
Hannah Pick-Goslar
Nog voordat er een duidelijke opzet was voor de serie, reisden we af naar Israël waar Hannah Pick-Goslar, van alle vriendinnen van Anne Frank de bekendste én – belangrijker nog – een hechte vriendin van Ilse, hen te woord kon staan.
Haar gezondheid was fragiel wisten we dus maakten we haast. Een paar maanden later stierf Hannah. Tijdens die reis werden we ook ontvangen door onderzoeker Serafima Velkovich van Yad Vashem een van de velen die hielp bij het zoeken naar informatie.
Meisje uit Hamburg
Zo begon de zoektocht naar Ilse Wagner, zomaar een joods meisje uit Hamburg dat maanden na de Novemberpogrom met haar ouders en grootmoeder Golda van vaders kant naar Amsterdam vluchtte.
De podcastmakers spraken met Ilse’s en Anne’s vriendin Jacqueline van Maarsen, reisden naar Hamburg en samen met de Stichting Sobibor naar Sobibor. Zij spraken wereldwijd met onderzoekers en andere deskundigen. De Anne Frank Stichting, Herinneringscentrum Westerbork, Stadsarchief Amsterdam, het Niod, Arolsen, Het Unites States Holocaust Memorial Museum, Stichting Sobibor, Aline Pennewaard, Bart Wallet en vele, vele anderen deelden hun kennis met de makers en dachten mee over mogelijke vervolgstappen.
Zoekproces
Dit hele twee jaar durende zoekproces maakt de luisteraar van Weggegumd stap voor stap mee. December vorig jaar kwam de achtste en laatste aflevering online, althans: dat dachten de makers op dat moment.
Er werd gewerkt aan een Engelstalige versie, Erased, die inmiddels ook online staat en nagedacht over een mogelijke andere podcastserie over de Holocaust, een periode die de makers niet meer loslaat.
Erased, de Engelstalige versie van Weggegumd. De laatste aflevering van Erased staat begin november online.
Verre familie
Tot Audiodroom een mail kreeg van een luisteraar uit Engeland die verre familie van Ilse Wagner gevonden meende te hebben in de Verenigde Staten.
Nu waren er al diverse pogingen ondernomen sporen van die familietak te vinden, maar dat had tot niets geleid.
Herbert Goldstein broer van Ilse’s moeder, die vlak voor de Tweede Wereldoorlog naar de VS was gevlucht, en zijn vrouw (ook genaamd) Ilse, hadden geen kinderen gekregen. Daarmee leek het spoor dood te lopen.
Dochter Max Levien
Het betrof echter verdere familie van vaderskant, de tak die was voortgekomen uit een broer van Ilse’s oma Golda Wagner- Levien, het gezin van diens tantezegger Max Levien.
We kwamen in contact met een dochter van Max Levien, de 81-jarige Helen. Tijdens telefoongesprekken werd gesproken over ‘foto’s’ en ‘documenten’. Genoeg voor podcastmaker Patty-Lou Middel-Leenheer om op het vliegtuig te stappen naar San Francisco.
In de negende en laatste aflevering ‘Ilse’s nalatenschap’, die vanaf 21 oktober online staat, gaat de luisteraar met Middel-Leenheer mee naar de VS om de familie te ontmoeten en de foto’s en documenten samen met de luisteraar van Weggegumd te ‘bekijken’ en ‘lezen’.
Correspondentie
De correspondentie tussen de Amerikaanse Levien-familie en de Wagners, geschreven tussen 1940 tot 1942, biedt de luisteraar een ontroerende blik in het leven van de familie Wagner, terwijl de oorlog en het naderende gevaar hen steeds verder omsingelen.
Deze familie Levien bleek ook brieven in het bezit te hebben die de Wagners aan de broer van Ilse’s moeder, Herbert Goldstein, in de VS stuurden.
Deze unieke en authentieke briefwisseling is door de Anne Frank Stichting gelezen en zorgvuldig onderzocht, wat leidde tot opmerkelijke ontdekkingen.
Dankzij hun analyse weten we nu meer over Ilse’s sociale leven en zelfs haar vriendschappen van vóór haar ontmoeting met Anne Frank en Hannah Goslar.
De analyse Anne Frank Stichting hielp ook om meer te begrijpen over Ilse’s financiële situatie, haar liefde voor onderwijs en de omstandigheden waarin ze opgroeide.
Het werd ook duidelijk dat de aanname niet klopte dat Ilse in periode voor het Joods Lyceum op de Vondelschool zat.
Hoogstwaarschijnlijk ging zij naar de Deurlooschool, een lagere school in de wijk waar meer joodse kinderen naartoe gingen.
Novemberpogrom
In deze laatste aflevering komt de luisteraar ook meer te weten over hoe Ilse’s vader Alfred Wagner net als Max Levien en Herbert Goldstein tijdens de Novemberpogrom gearresteerd werden en in concentratiekamp Sachsenhausen terecht kwamen. Max Levien schreef daarover in zijn memoires die we voorlezen voor de luisteraar.
Toen de mannen op verschillende momenten werden vrijgelaten, vluchtten ze met hun gezinnen. Max Levien en zijn gezin en Herbert Goldstein en zijn vrouw slaagden erin via Engeland naar Amerika te vluchten, de Wagners naar Nederland.
Hanni, Alfred en Ilse
Herbert Goldstein kreeg pas in 1963 de bevestiging van het Rode Kruis dat zijn zus Johanna (‘Hanni’), zwager Alfred en nichtje Ilse waren omgebracht in Sobibor en Auschwitz. De originele brieven van de families zijn met Patty-Lou Middel-Leenheer meegekomen naar Nederland en zullen op een passende plek worden bewaard.
Oproep
De makers van Weggegumd vermoeden dat Ilse Wagner op deze foto van de leerlingen van de Deurlooschool staat, waarschijnlijk op de bovenste rij. Mocht iemand meer weten, dan horen we het graag: info@audiodroom.nl
Weggegumd is te vinden op diverse podcastplatforms zoals Spotify.
Trailer Podcastserie Weggegumd
Dit artiekel doet my denken aan mijn acht-jarig vriendinnetje Evelyne Gottlieb met wie ik een schoolbank deelde in een klandestien klasje georganizeerd door mijn vader voor een klein aantal joodse kinderen in Hilversum. Zij kwam met haar moeder ook uit Duitsland. Helaas, Nederland was niet ver genoeg en zij werden beiden in Asuschwitz vermoord.