Als er een Käthe Kollwitz van de fotografie bestond, dan heette ze Emmy Andriesse.
Net als Kollwitz, de Duitse beeldende kunstenares, was sociaal onrecht een kernthema van de joodse Andriesse. Beide kunstenaars werden gecanceld door de nazi’s.
Vernieuwend was Emmy Andriesse omdat ze dit socialistisch maatschappijbeeld combineerde met een realistische, niet esthetiserende, blik op de fotografie. Zij werd er wereldberoemd mee, vooral in fotografisch en sociaal-bewogen Nederland.
Tegen opkomend fascisme
Andriesse (1914 – 1953) deed mee aan ‘De Olympiade onder Dictatuur’; een tentoonstelling in 1936 waarin een groep fotografen protesteerde tegen het opkomend fascisme dat in nazi-Berlijn wilde schitteren met de beruchte Olympische Spelen van 1936.
In de oorlog behoorde Andriesse tot de kleine kring verzetsfotografen als Cas Oorthuys, Charles Breijer, Kryn Taconis en Ad Windig. Samen bepaalden deze moedige fotografen in belangrijke mate de beeldvorming van de Tweede Wereldoorlog, met name de hongerwinter van 1944-45 in Amsterdam.*
* Recent besteede fotografiemuseum Foam een overzichtstentoonstelling van deze groep fotografen in De Ondergedoken Camera. Mooi detail: de collectie foto’s van deze Amsterdamse verzetsfotografen kreeg afgelopen voorjaar de status van Unesco Werelderfgoed.
Hongerwinter
In de hongerwinter legde Andriesse op unieke wijze het dagelijks leven vast met kinderen die ze op straat trof. Ze figureren in versleten kleertjes met om hen heen de zichtbare sporen van geweld en vernieling. Haar oorlogsfoto’s vormen de rode draad in de roman In licht bevroren van journaliste en schrijfster Brigitte de Swart.
De debuutroman van Brigitte de Swart ging over haar verre familielid Sara de Swart (1861-1951), bekend geworden als de ‘Muze der Tachtigers.’
In licht bevroren, haar tweede roman, baseert de schrijfster zich op de historische feiten over de oorlogsjaren, het verzetswerk en de relaties van Emmy Andriesse. De Swart brengt deze spannende en aangrijpende tijd overtuigend over in de roman.
Vakfotograaf
Emmy Andriesse was een vakfotograaf, een modernist en samen met haar man Dick Elffers aangesloten bij de (in oorlogstijd illegale) communistische partij. Historici van nu mogen, volgens haar zoon Joost Elffers in een lezing in het Joods Museum over zijn moeder Emmy Andriesse in 2012, niet meer zeggen dat Emmy een jood en communist was.
We kijken tenslotte met de ogen van onze eigen tijd naar het verleden, zo zei Elffers, zelf bekend als grafisch ontwerper. Elffers: breekpunt in het leven van Emmy Andriesse was 5 mei 1945 toen alles in een klap anders was. Er bestond een voor de oorlog, een in de oorlog en een na de oorlog. Was ze eerder verzetsheld, na 5 mei had ze een andere status.
Onderduik en ‘ärisering’
De vakfotograaf die was, werd al in 1941 door het Journalistenbesluit van de bezetter geconfronteerd met een beroepsverbod voor joden. Zij dook in 1943 onder en werd dankzij het werk van antropoloog De Froe eind 1944 ‘geäriseerd’. De Froe stelde ‘raswetenschappelijke’ rapporten op om te bewijzen dat de mensen die bij hem aanklopten ten onrechte als Joods te boek stonden.
Fotograferen was tijdens de bezetting een vorm van verzet als het een ander Nederland liet zien dan was verordonneerd. Het was dan een clandestiene daad. In de herfst van 1944 kwam er een algemeen fotografeerverbod in de buitenlucht. Andriesse kon dan wel zonder ster zijn, maar fotografie was de laatste oorlogsmaanden voor iedereen risky business.
Brigitte de Swart begint met in haar roman als Andriesse op papier geen jood meer is. De hoofdstukken grijpen terug naar het begin van de oorlog en door de oorlogsjaren heen. De verzetsfotografen zijn levendige personages in dit gereconstrueerde verhaal. In de roman wordt Emmy en de oorlogstijd invoelend tot leven gebracht.
Street Photography
Met de straatfotografie tijdens de hongerwinter openbaarde Andriesse hoe politiek en maatschappelijk onrecht het leven van gewone mensen binnendringt en ontwricht. In die zin was zij haar tijd ver vooruit, een unieke fotograaf, zoals Käthe Kollwitz in haar tijd de gruwelen van de Eerste Wereldoorlog en de armoede daarna in beeld bracht.
De jongen met het pannetje is een iconische foto. Andriesse had de jongen al vaker langs haar huis zien komen en liet hem op een dag poseren in allerlei standen. De uiteindelijk pose van een stijf staand jongetje sloot aan bij haar latere somber kijkende portretten van naoorlogse kunstenaars. Andriesse was volgens fotograaf Ed van der Elsken ‘toch wel met heel droefachtige dingen bezig’.
Vernieuwende fotografie
Andriesse had de ambitie om de fotografie als kunstvorm te moderniseren. Dat hield technisch de keuze in voor messcherpe afdrukken in sterke zwart-wit contrasten en verrassende invalshoeken. Deze artistieke principes voerde ze ook door tijdens de oorlog. Ze koos voor het afbeelden van tragiek en het ontmaskeren van de macht. Dat leverde de meest indringende fotografie uit de bezettingstijd in Nederland op. Toch was er naast de vakmatige ook de poëtische blik van Andriesse.
Van Gogh nagereisd
Toen ik werkte aan het wetenschappelijke e-magazine Scherpte/Diepte voor de Universiteitscollectie van Leiden*, trof ik in de boekenkast het boek aan met foto’s van Emmy Andriesse die Van Gogh’s schilderijen na was gereisd.
De foto’s van deze reis naar Frankrijk sleept je mee in Van Gogh’s meesterwerken, die haar blik op schoonheid weergaf. Voordat deze laatste opdracht voltooid was, werd ze ernstig ziek en verliet ze op 39-jarige leeftijd in 1953 deze wereld.
*Grote delen van Andriesse’s oeuvre zijn online beschikbaar via Digital Collections van Universitaire Bibliotheken Leiden (UBL).
Brigitte de Swart
In licht bevroren, september 2025
Uitgeverij Ambo|Anthos
Film van Carrie de Swaan met uitgebreid het werk en leven (via interviews) van Emmy Andriesse
cover: kinderen in de Hongerwinter, 1944. Foto Emmy Andriesse
Geef als eerste een reactie