Vraag niet wat ik schaterend heb misdreven

Een aantal jaren geleden liep ik door de ultra orthodoxe wijk Jeruzalem Mea Shearim. Ik probeerde erachter te komen waar het aan de muur geplakte dagboek over ging: een jom avelut (rouwdag) voor een zekere Chacham (geleerde). Of een Dajan? 

Plots wist ik het: onze Nederlandse dichter en schrijver van de eerste homoseksuele roman, Jacob Israël de Haan! Een uitermate veelzijdige, maar ook gekwelde persoonlijkheid. Zijn homosexualiteit was voor hem geen reden tot trots, maar tot diepe twijfel aan zichzelf.

Ik neem mijn beduimelde bundeltje Het Joodsche Lied, deel 2 uit de kast met als jaartal 1921. 

Palestina als vaderland? 

De strofen zijn raadselachtig: spreekt de dichter over Palestina als zijn vaderland? Ongetwijfeld. Maar soms lijken de gedichten zelf het thuis te vertegenwoordigen. En welke duistere kant van zichzelf openbaart de dichter? 

Hier spreekt hij over Chanoeka:

Makker; vraag niet waarom mijn handen beven
Als ik nu des avonds mijn licht ontsteek,
Vraag niet wat ik schaterend heb misdreven
Wiens naakte ziel voor niet één zonde week. 

Samen met Frederik van Eeden hield de Haan zich bezig met de leer der significa, een soort van universele taal die alle culturen zou verbinden. Hij was de zoon van een chazan, broer van de schrijfster Carry van Bruggen. Later werd hij ultraorthodox en verliet zijn geliefde Amsterdam, maar als echte romanticus begreep hij: wo Ich nicht bin ist das Glück. 

Vandaar ook dat overbekende gedicht te zien tegenover het Rembrandthuis in Amsterdam:

Die te Amsterdam vaak zei ‘Jeruzalem’
En naar Jeruzalem gedreven kwam
Hij zegt met een mijmrende stem: ‘Amsterdam, Amsterdam.

De Haan besloot de juristerij, de literatuur en ook vrienden in Nederland achter zich te laten om in Palestina te gaan wonen. 

Zionistisch verlangen

Hij hoorde over gesproken Hebreeuws van Eliezer ben Yehuda, de befaamde samensteller van het Hebreeuwse woordenboek die deze taal weer tot levende omgangstaal wist te smeden. Soms lijkt het alsof de Haans zionistisch verlangen naar Palestina de troost moet zijn voor het verlaten van de vriendschap. 

Aldus zingt hij de Sabbath (sjabbat) toe:

Dus heb ik mijn vreugd van uw vreugd gescheiden,
mijn lust van uw lust, mijn Leer van uw Leer. 
De Sabbath komt met zijn veilig verblijden
Trouwer dan een vriend, als een Broeder teer.

De Haan werkte in Palestina als correspondent. Ook raakte hij bevriend met rabbijn Sonnenfeld, wiens beweging de Agudat Jisrael zich krachtig verzette tegen de politieke ‘seculiere’ zionisten en de mogelijkheid van een staat verwierp. 

Te paard met Arabische vriend

De Haan was bevriend met de Palestijnen, hij mocht graag met een Arabische vriend te paard in de dreven rond Jeruzalem galopperen. 

Uiteindelijk waren de scherpe commentaren en de vriendschap met Arabieren de seculiere zionisten te machtig; de militante groepering van de zionistische Haganah besloot hem uit te schakelen. Ze verspreidden de laster dat een Palestijnse vader de dichter had vermoord omdat hij zogenaamd avances had gemaakt met zijn zoon.

Pas decennia later werd de waarheid onthuld. De dichter De Haan bleef tot het einde van zijn leven lyrisch over Palestijnse jongens, maar de moord was ingegeven door De Haans sterke verzet tegen de seculiere zionisten. 

Religieus verlangen en erotiek

Over de vermenging van religieus verlangen en erotiek het volgende, toen de Klaagmuur nog was omgeven door de Arabische wijk schreef De Haan:

Ga ik naar de Klaagmuur voor de gebeden?
Of voor den kleinen Marokkanschen Knaap?
Die stout van lach en liefelijk van leden
Mij dringend riep in onrustige slaap.

Veel van zijn gedichten zijn zionistisch en vol religieuze hartstocht.

Op 30 juni is deze moord honderd jaar geleden. In Nederland zijn er allerlei lezingen en evenementen en ongetwijfeld zal men in Mea Shearim ook deze datum herdenken.

Zie voor de vele activiteiten de komende maand in Nederland de Jacob Israël de Haan maand.

Letterkundig Museum over Jacob Israël de Haan

cover: poster Jacob Israël de Haanmaand