In verband met het overlijden van historicus en Talmoedist dr. Leo Mock neemt De Vrijdagavond het voorwoord over van deze vertaling van Pirké Avot, meestal vertaald als Wijsheid der Vaderen. Vertalers Marcel Poorthuis en Leo Mock wilden wijsheid benadrukken en de aartsmoeders insluiten en kwamen tot Spreuken over de Fundamenten, Joodse Wijsheid voor de mensheid.
Wijsheid is van allen en van niemand. Ze ontstijgt de categorieën van volk, religie, sekse of cultuur. Vrouwen, mannen, en ook kinderen hebben deel aan de Wijsheid en delen ervan uit. Zo bezien lijkt Wijsheid wel het tegendeel te zijn van een waarheid die het exclusieve bezit is van maar één groep mensen, één volk, één superieure cultuur of één bevoorrechte klasse. Wijsheid is eigen aan de mens als denkend wezen.
Echte Wijsheid is ook meer dan het pure denken. Wijsheid bloeit op in het leven zelf en draagt de sporen van levenservaring, zoals de rimpels en groeven in een menselijk gelaat dat vele zomers en winters heeft gezien. Het leven zelf reikt de mens deze Wijsheid aan. Want iemand die levenswijsheid bezit heeft die niet alleen uit boeken, maar leert ook van zijn medemens en de hele Schepping: dieren, bomen en planten, ja zelfs van de mineralen en de sterren.
Tractaat van wijsheid centraal in de Joodse liturgie
Wij hebben ons boek Spreuken over de fundamenten genoemd, hoewel de meer gangbare vertaling ‘Spreuken der Vaderen’ luidt. Of in het Hebreeuws Pirké Avot, het beroemde tractaat met Joodse spreuken dat tot de verzameling teksten van de rabbijnse overleveringen behoort de Misjna. Dit Wijsheids-tractaat staat centraal in de Joodse liturgie, onder meer omdat devotie tot God als een centrale waarde wordt aanbevolen, zo centraal dat zelfs het lot van het universum ervan afhangt: ‘Op drie zaken is de wereld gebouwd op Tora, op liturgie en op het doen van goede daden,’ zegt de oorspronkelijke Hebreeuwse tekst.
De verzameling van zes hoofdstukken omvat het leren van de Tora, regels voor gedrag, aansporingen om niet over een ander te oordelen, maar ook woordspelingen en getallenspreuken. De uitspraken stammen uit een periode van ca. de tweede eeuw voor het begin van de jaartelling, tot midden derde eeuw na de jaartelling. De uiteindelijke redactie van dit tractaat vond volgens sommigen nog veel later plaats, in deze uiteindelijke vorm mogelijk pas in de 7 of 8e eeuw na de jaartelling.
Levenswijsheid, fatsoen, moraal en levenskunst
De spreuken in dit tractaat zijn zeer gevarieerd: sommigen gaan over wat wij etiquette zouden noemen, anderen over levenswijsheid; weer anderen over fatsoen, moraal en levenskunst. Ook daarin is de religieuze en spirituele dimensie altijd aanwezig. De oorspronkelijke vertolkers van de uitspraken waren diep gelovige Joodse wijzen die in alles een levensles en reden tot vertrouwen in God zagen. Stichtelijk zijn de spreuken echter niet; eerder hard in hun niets ontziende eerlijkheid.
Innerlijke twijfel en conflicten zijn er ook, zoals bijvoorbeeld blijkt uit sommige spreuken die het loon voor de inspanning als onderwerp hebben. Waarom doe je het eigenlijk allemaal? Voor wie en wat? Is het niet allemaal zinloos, en is het verwachten van loon zelf al niet een bedenkelijke vorm van eigenbelang waarbij je de ander uit het oog verliest? Moderne vragen die ook de hedendaagse mens aanspreken.
Achtergrond voor de evangeliën
Het aantal klassieke en moderne commentaren op dit tractaat is enorm: het is ongetwijfeld het meest becommentarieerde tractaat uit de Misjna, de verzameling van Joods-rabbijnse wetteksten uit de eerste eeuwen van de jaartelling. Ook is dit tractaat Spreuken van de Fundamenten een eminente achtergrond voor de evangeliën. ‘De maaltijd is gereed,’ roept Rabbi Akiba uit als hij nadenkt over de toekomst van individu en mensheid.
Wij mensen delen in verbondenheid en we zullen brood en wijn delen om die verbondenheid handen en voeten te geven. Maar niet nadat hij heeft gewaarschuwd: ‘Waar het op aan komt, is dat de goede daden de overhand hebben.’ Hier lijkt de rabbijn in een debat over werken en genade verwikkeld te zijn. Maar volgens anderen zei Rabbi Akiba juist dat het niet beslissend is of goede daden de overhand hebben. Een thematiek die de christelijke lezer bekend zal voorkomen! Geen wonder dat er heel wat studies zijn gewijd aan de overeenkomsten tussen deze Wijsheidsspreuken en het Nieuwe Testament.
Universele dimensie
Toch hebben wij de indruk dat met deze overvloed aan commentaren en wetenschappelijke studies nog niet de volle betekenis van deze spreuken als Wijsheidsspreuken is gepeild. Te gauw ontstaat de indruk dat deze Wijsheid alleen geldt voor studenten van Joodse geschriften, of dat een confessionele oriëntatie wel een eerste vereiste is om hun inhoud te waarderen. Deze wijsheid is groter dan dat. Er schuilt in deze Wijsheid, zoals in alle ware Wijsheid, een universele dimensie. Niet alleen studenten van Tora en Talmoed, maar alle Wijsheidszoekers (en zijn we dat niet allemaal?) worden hier aangesproken. Deze spreuken richten zich tot gelovigen, niet-gelovigen en anders-gelovigen-tot degenen die het zeker menen te weten en niet minder tot de zoekers.
Levenslessen van alle tijden
De regels voor de omgang met de naaste bevatten levenslessen van alle tijden. Oordeel niet over een ander totdat je in zijn schoenen staat! Pas op met je gezag aan te matigen! Geleerdheid is een gevaarlijk ding! Wijsheid zonder daden stinkt. Bovendien, wie de Hebreeuwse tekst onbevangen bekijkt, ontdekt dat een heel wat vertalingen en verklaringen helemaal niet zo evident zijn. Want, wat staat er nu eigenlijk echt, en wat betekent het? Neem de uitspraak van de grote leraar Hillel:
Als ik niet voor mezelf ben, wie is voor mij? En als ik alleen voor mezelf ben, wat ben ik? En als niet nu, wanneer dan?
Filosofen en therapeuten oriënteren zich op deze kleine spreuk om de essentie van het mens-zijn op te delven. Toch geeft deze geheimzinnige spreuk, die cryptisch is als een zen-koan, maar heel geleidelijk iets van zijn betekenis prijs.
Geen heils-egoïsme
Het loon van goed doen is goed doen, leert de Wijsheid in dit boek ons, en daarmee wordt elk heils-egoïsme de pas afgesneden. Het goede bevat zijn eigen rijkdom, want daardoor sta je in verbinding met de nooit opdrogende stroom van goddelijke goedheid. En misschien nog radicaler: door goed te doen ontdek je steeds meer wat de ander nog ontbreekt: het loon van goed doen is dat je nog meer goed kunt doen. Wie dat ontdekt in zijn eigen leven is een gezegend mens.
Werk niet samen met iemand die slecht is, sporen sommige teksten in dit boek aan. Deze spreuk lijkt toch wel degelijk een scherpe scheidingslijn te trekken tussen goed en kwaad.
Ja, de scheidingslijn loopt tussen goede mensen, waar je ‘natuurlijk’ zelf toe behoort, en slechte mensen, ‘de anderen’. Maar misschien wordt er nog iets anders bedoeld: als je boze oog jouw blik op de ander vertroebelt, zodat je het goede in die ander niet kunt ontdekken, ga dan eerst aan jezelf werken!
Geef het door en leer van je kinderen
Telkens wordt de mens opgeroepen zijn Wijsheid door te geven en niet voor zichzelf te houden. Wijsheid in isolement gedijt niet. Maar toch, wat een risico schuilt er niet in opvoeding en onderwijs. Als je eigen bron niet zuiver is, vergiftig je een hele generatie, waarschuwt de Wijsheid ons. Pas als je het meeste leert van je kinderen, je leerlingen, leren ze van jou.
Het was Rabbi Rami Shapiro die ons met zijn Amerikaanse vertolking Wisdom of the Jewish Sages, op het spoor zette van deze universele dimensies van de Wijsheid. Toch was ons al meteen bij de eerste spreuken duidelijk dat niet imitatie, maar alleen creatieve navolging recht zou doen aan zijn inzichten.
Verborgen betekenissen
Onze vertaling is een eigen vertolking van de oorspronkelijke Hebreeuwse spreuken, waarbij we gebruik hebben gemaakt van commentaren van eeuwen her, maar alweer zonder die zomaar over te nemen. Wij hebben elke spreuk beluisterd op verborgen betekenissen. Wij hoorden fluisteren van verbondenheid met alle leven, en mededogen met het kleinste klonk door. Ontzag en eerbied gaan als vanzelf over in toewijding en overstromende dankbaarheid. Over sommige vertalingen hebben we lang moeten nadenken, omdat sommige begrippen en namen niet voor alle mensen betekenis hebben.
Toch bezitten ook de bijbelse namen en personen uit de Joodse traditie een universele dimensie die de lezer kan aanspreken. Voor de lezer die met de bijbel vertrouwd is zullen de benamingen verrassend en nieuw zijn. Wij hebben op deze wijze gestreefd naar een vertolking die juist in de nieuwe wegen trouw blijft aan de oorspronkelijke geest en zeggingskracht. Dit in de hoop dat het de hedendaagse lezer zal inspireren op diens eigen pad van de Wijsheid.
Liefde
De mens in zijn fragiele lichamelijke behuizing is klein en broos, en pas als hij zijn eindigheid beseft kan hij zich openstellen voor het mysterie. En dan blijkt de mens geroepen tot een liefde van kosmische dimensies.
Spreuken over de Fundamenten
Joodse Wijsheid voor de mensheid
Marcel Poorthuis & Leo Mock © 2009
Boekvormgeving: Oscar Schrover & Robbert Schrover
Omslag: Robbert Schrover
ISBN/EAN: 978-90-6446-058-6
Uitgeverij Amphora Books, Amsterdam 2009
Mooi artikel,is het mogelijk om het boek te bestellen?
Bij voorbaat dank.
Met vriendelijke groet,
E.van Santen