Waarom scheiding zo gek nog niet is, de ondertitel van Van der Vens boek, wekt meteen nieuwsgierigheid op.
De combinatie met de titel: Genoeg Verbinding nodigt uit om het boek direct open te slaan. Van der Ven heeft zijn betoog helder gestructureerd en dat kun je onderverdelen in twee fasen. In de eerste benadert hij het begrip verbinding vanuit een filosofisch perspectief. In het tweede deel richt hij zich op de relatie tussen psychiater en patiënt, rijk geïllustreerd met tal van heldere praktijkvoorbeelden.
De redactie van De Vrijdagavond vroeg twee auteurs elkaars boek te recenseren. Naud van der Ven bespreekt hier Ik mag er zijn! Leven in de tuin van Eden van Simon Cohen.
Afstand en nabijheid
Die voortdurende ‘koorddans’ tussen afstand en nabijheid vormt daarbij de rode draad. De lezer wordt meegenomen in filosofische beschouwingen die zelfs een onverwacht uitstapje maken naar onze digitale tijd. Een tijd waarin verbindingsarmoede steeds zichtbaarder wordt.
Van der Ven citeert psychiaters ‘die vertellen dat de wachtlijsten in de ggz zo lang zijn en hun wachtkamers zo vol zijn omdat het in de samenleving aan verbinding ontbreekt’.
Hij stelt daar een kritische vraag tegenover: “Maar kun je wel zo gemakkelijk in het wilde weg over verbinding spreken?”
“Ik snap wel”, vervolgt Van der Ven, “wat de psychiaters bedoelen. Er is inderdaad sprake van sociale versnippering. Maar aan de andere kant: we willen toch ook niet terug naar de beklemmende sociale verbanden van vroeger, we hebben ons daar toch niet voor niets van bevrijd? Te veel mensen zaten daar in bekneld. Ik denk daarom dat de diagnose en oplossing ‘verbinding’ niet precies genoeg is.”
Prominente rol voor Levinas
Van der Ven laat zien dat de filosoof Emmanuel Levinas hierin een prominente rol speelt met zijn idee van ‘scheiding’: de gedachte dat de ene mens geen directe toegang heeft tot de leefwereld van de ander. Dat juist in deze ‘scheiding’ de eerste stap naar echte verbinding ligt. Levinas stelt: “Er is een model van socialiteit nodig waarin de ander op een meer waarachtige manier tot zijn recht komt.” En die begint bij de primaire verbinding van de mens met zichzelf.
Ook Kant komt voorbij met zijn notie van een ‘gemeenschappelijk zintuig.’ Mij doet dat bijna denken aan Sjemah Jisrael: alles is één.
Van der Ven schuwt het niet om daarna een heel andere richting in te slaan, met overwegingen waarin de bron van gebrekkige verbinding juist buiten het individu wordt gezocht.
Van der Ven: “Als Levinas het over scheiding heeft dan bedoelt hij daarmee dat we niet zomaar uit kunnen gaan van de gegevenheid van verbinding tussen mensen, zoals door een gemeenschappelijk zintuig. Mensen kunnen zo radicaal van elkaar verschillen (dat we kunnen spreken van) … een radicale scheiding tussen mensen onderling.”
Voor Levinas is de ‘absolute vreemdheid’ tussen mensen wezenlijk. Afstand is dus geen tekort, maar een realiteit die verdieping mogelijk maakt. Die gedachte wordt in het boek uitgebreid en zorgvuldig uitgewerkt.
Heideggers ‘mede-zijn’
Zo ontvouwt zich een intrigerend gedachte-experiment, gedragen door twee hoofdrolspelers: Levinas en Heidegger.
Levinas richt zijn pijlen juist op Heidegger vanwege diens ‘mede-zijn’, op te vatten als een vorm van intuïtief begrepen solidariteit tussen mensen – een toegankelijkheid voor elkaar die hij aanduidt als ‘verstaand met elkaar-zijn’.
In de beschrijving van Van der Ven lijkt het erop dat Levinas een aversie heeft tegen Martin Heidegger vanwege diens betrokkenheid bij het nazisme. Het gedachtegoed in het Duits Mitsein heeft tot veel ellende geleid. En in ruim vijftig pagina’s wordt de kritiek van Levinas over Heideggers filosofie minutieus doorgelicht.
Van der Ven vraagt zich vervolgens af: ‘Hoe ziet de scheiding er concreet uit?’ Zijn voorbeelden ontleent hij ’aan het praktijkveld van de psychiatrie’ – een bewust keuze, omdat juist in de waanzin de vreemdheid van de ander scherp zichtbaar wordt.
Echt contact
In het laatste hoofdstuk getiteld Wat is echt contact? verwacht je als lezer een sluitend antwoord op die prikkelende vraag. Dat geeft Van der Ven niet letterlijk, maar hij laat processen zien die de lezer aan het denken zetten.
Hij beschrijft hoe de filosofische term ‘socialiteit’ plaatsmaakt voor het meer praktijkgerichte begrip ‘contact’, zoals het in de geestelijke gezondheidszorg wordt gebruikt.
Wat écht contact is, zo maakt hij duidelijk, laat zich niet eenvoudig definiëren: “Ik denk namelijk dat het tot de aard van echt contact behoort dat het niet te omschrijven is.”
Daarmee opent hij de deur naar de belevingswereld van de behandelaars zelf: hun eigen gevoel, hun zoektocht naar gelijkwaardigheid, mens tot mens.
Opvallend is hoe soepel de inzichten van Levinas in deze bespreking over de relatie psychiater – patiënt worden verweven. Naarmate het boek vordert, ontstaat bijna een climax: wat gebeurt er met de vertrouwde vormen van verbinding tussen behandelaar en patiënt wanneer dit perspectief wordt omgedraaid?
Van der Ven beschrijft dit proces als een moment waarop de psychiater in de spiegel kijkt. Het is een helder betoog, gelardeerd met reacties van professionals uit de praktijk en leest bij momenten als een verademing.
Waagstuk
Het slothoofdstuk laat niet alleen iets zien van het gevoelsleven van de professional (de psychiater), maar werpt ook een uitdagende vraag op: is direct contact uiteindelijk een waagstuk?
Hoewel het boek zowel filosofische beschouwingen als inzichten uit de medische wereld bevat, biedt het voor iedere verbinder in onze samenleving waardevolle beschouwingen en inzichten die tot nadenken stemmen. Daarbij is het prettig dat Van der Ven vaktermen zorgvuldig vermijdt, wat de toegankelijkheid aanzienlijk vergroot.
Zijn vertrouwdheid met het werk van Levinas spreekt uit de vele invalshoeken waarop deze filosoof wordt belicht. Wie meer verdieping zoekt, vindt bovendien veel kennis op de website van de auteur.
Genoeg Verbinding. Waarom scheiding zo gek nog niet is.
Naud van der Ven
Gompel & Scavina Uitgevers – Antwerpen / ‘s-Hertogenbosch, 2025
ISBN 978-94-6371-566-9
cover: Miriam Cahn: uit de serie Reading Dust; Stedelijk Museum; foto Bloom, 2025
Geef als eerste een reactie