Is het zionisme zoals zich dat manifesteert in Israël een verraad aan het oorspronkelijke idee of het ultieme logische gevolg ervan?
Onder de prikkelende titel Zionism and humanism – a failed marriage? hield het Menasseh ben Israel Instituut op 9 november een symposium waarin de ideologie en de praktijk van het zionisme ter discussie stonden.
De bijeenkomst werd in 2023 gepland, maar uitgesteld vanwege de aanval van Hamas op 7 oktober en alles wat daarop volgde. Het debat over de aard van het zionisme is sindsdien zodanig gepolariseerd, dat er nog maar twee posities lijken te zijn: verdedigers stellen dat Israël het product is van een legitiem zelfbeschikkingsrecht van het Joodse volk, terwijl tegenstanders het land zien als een zuiver koloniale onderneming.
Volgens directeur van het Menasseh ben Israel Instituut David Wertheim is de humanistische stroming in het vroege zionisme van figuren als Martin Buber (1878-1965), Achad Ha’am (1856-1927) en Aaron Gordon (1856-1922) uit zicht geraakt. Zij geloofden evenzeer in de noodzaak van Joods nationalisme als in de humanistische kernwaarden tolerantie en gelijkwaardigheid.
Onderspit
Echter, al vanaf de oprichting van Israël hebben deze waarden in de relatie tussen staat en religie en de behandeling van de Palestijnse inwoners het onderspit gedolven. Valt het zionisme eigenlijk wel te combineren met humanisme en zou dat nog levensvatbaar zijn, luidden de vragen die Wertheim aan de orde wilde stellen.
Vivian Liska, specialist op het gebied van Duitse literatuur en moderne Joodse denkers in Antwerpen, greep terug op de literaire nalatenschap van de grondlegger van het zionisme Theodor Herzl als bewijs van zijn humanistische ideeën.
Liska: Parabels van Herzl zijn inspirerend
Enkele jaren na publicatie van zijn Jodenstaat schreef Herzl vier filosofische verhalen, een soort parabels. Hierin beleven de hoofdpersonen avonturen, waarin macht en grootse vergezichten worden verruild voor bescheiden, menselijk geluk.
Vivian Liska verbindt deze verhalen, die ze Herzl’s testament noemt, een-op-een met zijn visie op de toekomstige Joodse staat die hij in zijn politieke geschriften uiteenzette. Het zionisme vervult zijn missie niet door een staat te stichten en deze door middel van eindeloze heroïsche mobilisatie te laten voortbestaan, maar door een maatschappij op te bouwen waarin het dagelijks bestaan en de menselijke waardigheid centraal staan, zo verstaat Liska de parabels. Uit de verhalen concludeert zij dat in Herzl’s ziel nationalistische en universalistische waarden niet botsten, maar zijn zionisme juist een belofte in zich droeg voor het welzijn van de hele mensheid.
Lesch: Toekomst met verbinding zionisme met het humanisme
slideshow met boeken van de sprekers
Een soortgelijke gedachte presenteerde de Amerikaanse politicoloog Charles Lesch.
Lesch, verbonden aan de Hebreeuwse Universiteit van Jeruzalem, richtte zich echter niet op het verleden, maar op een toekomst waarin het zionisme met het humanisme innig verbonden is en als model kan dienen voor andere gemeenschappen.
Particularisme – solidariteit met de eigen groep – is volgens Lesch moreel en filosofisch verdedigbaar, mits het niet absoluut is, maar begrensd wordt door humanistische waarden.
Sterker nog, particularisme kan humanistische waarden juist bevorderen, meent Lesch. Voor zijn theoretische constructie gebruikt hij het gedachtegoed van de Frans-Joodse filosoof Emmanuel Levinas. Humanisme gaat over de rechten en waarden van het individu, zionisme over de rechten en waarden van het collectief. Levinas verzoent die twee met elkaar, aldus Lesch.
Charles Lesch: solidariteit met de hele mensheid leidt tot een schijnsolidariteit.
Want voor Levinas is een individu geen gegeven, maar een persoon die pas iemand wordt in zijn omgang met anderen en daarin ethisch handelt. Lesch knoopte daar zijn eigen redenering aan vast, namelijk dat solidariteit met de hele mensheid niet mogelijk is en tot een schijnsolidariteit leidt. Wie zich richt op de eigen groep, weet wat er nodig is en is eerder geneigd zich offers te getroosten. De waarden die gelden voor de eigen groep, moeten gelden voor de hele mensheid. Een zionisme dat niet chauvinistisch is, maar doordrenkt van humanisme, een zionisme dat gerechtvaardigde zelfbeschikking niet alleen van Joden, maar van alle volkeren nastreeft, voor zo’n zionisme hield Lesch een gepassioneerd pleidooi.
Wasserstein: Pas op voor wensdenken
De derde spreker, de Britse historicus Bernard Wasserstein, gooide koud water over de beloftevolle ideeën van zijn collega’s. Hij waarschuwde voor het bekijken van het verleden door de bril van het heden en voor wensdenken. Communistische idealisten zagen het stalinisme graag als een afwijking van het ware communisme van de leider van de Oktoberrevolutie Lenin. Hetzelfde gaat misschien wel op voor de beoordeling van Herzl, die liefst beschouwd wordt als humanist in plaats van bepleiter van een koloniaal project, zei Wasserstein.
Humanisme is niets anders dan fatsoen, meende hij. Israëlische regeerders doen extremistische uitspraken: ‘een kernbom op Gaza’, ‘we annexeren de Westbank’, ‘Israël is nu een supermacht’. Bijzonder gevaarlijk voor Israël zelf, stelde Wasserstein. Vrede en veiligheid van de buren zijn net zo belangrijk als de eigen veiligheid. Dat erkennen de Israëli’s niet. Hij citeerde een opiniestuk uit Ha’aretz van 1982 waarin de auteur een vergelijking maakte met Duitsers in de nazi-tijd die ‘goede Duitsers’ waren als ze de nazi-regering steunden en zwegen over de wandaden.
Wasserstein: Humanisme is niets anders dan fatsoen.
Soortgelijke mechanismen bestonden in Israël, waar Israëlisch terrorisme ongestraft bleef en je geacht werd het daarmee eens te zijn. De schrijver van het opiniestuk uit 1982 was Bernard Wassersteins vader.
In de discussie gaven de sprekers hun mening over het Israël van vandaag. In de ogen van Wasserstein is Israël geen liberale democratie. Media zijn niet vrij, de tv heeft de verwoesting van Gaza nauwelijks getoond en de Israëli’s zijn er blind voor gebleven. Tegen deze voorstelling van zaken protesteerde Vivian Liska.
Liska: Israëlische pers is vrijer dan de Belgische
Volgens haar is de Israëlische pers vrijer dan de Belgische, waar je geen enkel artikel dat zich voor Israël uitspreekt kunt publiceren. Lesch erkende het gevaar blind te zijn voor ellende buiten je eigen kring, maar verwees naar Levinas als vruchtbare gedachte.
Is het extremisme en messianisme in Israël verraad aan het zionisme of het ultieme gevolg ervan, legde David Wertheim tenslotte de kernvraag voor.
Lesch: Huwelijk humanisme en zionisme kan worden gered
Volgens Lesch kan elk idee worden misbruikt, maar dat betekent niet dat het idee zelf fout is. Extremisme is niet het ware gezicht van Israël, vond hij. ‘We kunnen het huwelijk tussen het humanisme en zionisme redden!’
Volgens Liska zou Israël een gewone staat zijn waar het zionisme niet meer relevant was als het land niet onder bedreiging had moeten leven.
Demografische realiteit
Niet de ideologie, zei Wasserstein, maar de demografische realiteit van een groeiende Palestijnse en slinkende Joodse bevolking kan Israël tot een ander bewustzijn brengen, net als dat in Zuid-Afrika in de jaren 1990 is gebeurd.
Kan Israël Joods én democratisch zijn?
Het humanisme en het huwelijk met het zionisme bleef een enigszins vage notie, misschien zou de vraag ‘kan Israël Joods én democratisch zijn?’ een scherper antwoord opleveren.
cover: fragment omslag German Jewish Thought and Its Afterlife van Vivian Liska
Geef als eerste een reactie