Ik weet niet wat het betekent
ik weet niet hoe het begon.
Dat ik je lief heb weet ik zeker
en dat ik je niet verzon.
De Chinese roos die na jaren
van een bestaan als groene plant
zich het vermogen tot bloeien herinnert
knoppen krijgt en uitbreekt
in een korte heftig rode brand.
“Ben je bang voor de dood?
Waarom ben je dan geboren?”
vraagt mijn vriend,
wanneer ik somber over het leven.
Nee, dat is het dus niet.
Het is eerder het vele onaffe,
de chaos die nu echt
bestreden moet worden
Dit gedicht ‘Weten’ noemde Frank het sleutelgedicht van zijn nieuwe bundel Van de Liefde en de Dood. We publiceerden het 1 mei dit jaar, daags nadat ik Frank uitgebreid sprak over zijn leven en zijn gedichten.
Hij was bezig met Van de Liefde en de Dood en vermoedde dat het zijn laatste verzameling zou worden.
‘Ik ben tevreden als mijn gedichten het leven dragelijker kunnen maken, al is het maar voor een paar lezers’.
Zo vertelde Diamand recent aan het tijdschrift voor Nederlandstalige poëzie Meander. Een aanrader dit uitvoerige interview met inzicht in Franks dichtkunst en een overzicht van zijn publicaties.*
Van de Liefde en de Dood moet nog verschijnen, Frank zal het niet meer meemaken. Onverwachts, ondanks zijn hoge leeftijd en kwetsbare gezondheid, werd hij getroffen door een hartstilstand. Hij laat drie kinderen verweesd achter. En heel veel vrienden, hechte vriendschappen en bewonderaars.
*zie onder meer: En iedereen doet me aan iemand anders denken, Amphora Books, 2013
Who’d like to share a tub with Hitler ( bi-lingual edition Nederlands en Engels), 2015
Saul Friedländer
Van immens belang is de laatste documentaire van Frank Diamand. Het is een reis door Europa met de Israëlische historicus Saul Friedländer waarin de zwartste bladzijden uit de Europese geschiedenis, de Shoah, op een visueel krachtige wijze wordt verbeeld. Geen kakofonie van beelden, maar de rustig vertellende Friedländer die naziposters toont en samen met regisseur Diamand nazipropaganda bekijkt.*
Het gaat door merg en been, juist door de toon die Diamand weet te vinden, zelf als vijfjarig kind overlevende van Bergen-Belsen.
* Engelstalig: When Memory Comes…, 2012, productie René Mendel. De film is terug te zien op NPO Start
Begin mei dit jaar werd deze documentaire opnieuw uitgezonden door de Joodse redactie van de EO. Alfred Edelstein schreef in deze krant:
In ‘Als de herinnering komt’ vertelt Friedländer over het debat dat hij in de jaren tachtig voerde met de Duitse historicus Martin Broszat die het nazisme beschreef als een ‘normaal’ onderdeel van de geschiedenis. In antwoord op Broszats overtuigingen schreef Friedländer zijn veelgeprezen magnum opus Nazi Germany and the Jews, een geïntegreerde geschiedenis van de Shoah waarvoor hij in 2008 de Pulitzer-prijs ontving.
‘De Jood’ in de nazi-propganda
Geen document over de Shoah maakte zo’n indruk op me als deze film van Frank Diamand. Friedländer vertelt met rustige stem over de kern van het nazisme, het uitroeien van ongewensten (gehandicapten, Sinti, Roma en zes miljoen Joden) en het uithongeren van de gehele Slavische bevolking.
De nazi’s spraken, aldus Friedländer, nooit over ‘de joden’ of jodendom, maar altijd over ‘de Jood’ als een soortnaam voor hen die de wereld wilde overheersen en overal waar het komt ellende veroorzaakt. “Alles wat de jood aanraakt, is bezoedeld”, aldus Friedländer in deze film over de kern van de nazi-ideologie.
Deze film van Diamand is een document dat elk jaar op alle scholen overal ter wereld zou moeten worden getoond als verslag van ontmenselijking van ‘de ander’ en de gevolgen daarvan. Zeker nu het naziregime en de Holocaust losjes in allerlei media, socials en serieuze, wordt vergeleken met huidige terreur en oorlogsellende.
Vijftig documentaires
Frank Diamand maakte circa vijftig documentaires over politiek en kunst waarvan er vele zijn bekroond op filmfestivals zoals in Parijs, San Francisco, Mannheim en Leipzig.
Het Nederlandse Instituut voor Beeld en Geluid bracht een dvd-box uit met twaalf van zijn films als onderdeel van hun Nederlandse documentairecollectie. Die variëren van Nicaragua, september 1978, El Salvador, Revolution or Death tot een film over een ballet van choreografe Beppie Blankert met muziek van Louis Andriessen: Odyssey, She Once Was a True Love of Mine.
Diamands documentaire over de bekende Russische dichter Osip Mandelstam: And the Centuries Surround Me with Fire: Osip Mandelstam, bevat het enige interview op beeld met zijn weduwe Nadezhda — stiekem gefilmd op Super-8 op 1 mei 1973 een dag waarop een miljoen niet‑Moskovieten naar Moskou kwamen om de Dag van de Arbeid te vieren. In 1992 interviewde hij een andere grote schrijver: György Konrad in The Citizen In His Garden – a talk with the Hungarian writer György Konrád.
Eindeloos is zijn filmografie, onvoorstelbaar dat iemand dit in een leven realiseerde. Naast dichter en filmmaker was Frank een warm en goedmoedig mens, een harde werker en lieve vader. Hij wordt door velen gemist.
Moge zijn ziel worden gebundeld in de bundel van het eeuwige leven.
cover: still uit When Memory Comes… met links Frank Diamand en naast hem Saul Friedländer
Een paar weken geleden heb ik Frank nog gesproken over ziin laatste project, een documentaire waarin hij o.m. Bergen-Belsen bezoekt waar hij als kind geïnterneerd was en daar spreekt met lotgenoten. Ondanks zijn broze gezondheid was hij zeer vastberaden de film af te ronden, maar dat is hem helaas niet meer gelukt. Met enig kunst en vliegwerk (cameramensen en editor werken door) zal de documentaire waarvoor de meeste opnamen waren gerealiseerd, begin volgend jaar het licht zien via NPO 2.
De opmerking dat Broszat nazisme beschreef als normaal onderdeel van de geschiedenis is misleidend. In “Een pleidooi voor een historisering van het nationaal-socialisme”, een essay gepubliceerd in Merkur in mei 1985, betoogde Broszat dat historici nazi-Duitsland zouden moeten benaderen zoals ze elke andere periode in de geschiedenis zouden doen, zonder te moraliseren. Hij beval zowel de normaliteit van het dagelijks leven als de barbaarsheid van het regime te onderzoeken en hij schreef dat “niet al die historisch significante ontwikkelingen die zich in Duitsland tijdens de naziperiode voordeden, louter dienden om de doelen van het regime van onmenselijke en dictatoriale overheersing te bereiken”.
Wat een verlies, inderdaad, al was de dood al heel lang steeds dichtbij. Vijf jaar geleden was hij ook al bezig met het Bergen-Belsen project en had toen een jonge co-regisseur ingeschakeld zodat fondsen – aldus Frank – “niet zouden denken ‘als die Diamand dood gaat waar blijven onze centen dan?’. Het project ging toen niet door vanwege COVID. Het is mooi dat er toch iets van zal verschijnen.
Veel mensen zullen, net als ik, terugdenken aan de intensiteit die samenwerken met Frank betekende, en de vaak mooie uitkomsten die daarvan het resultaat waren.