Kan vertrouwen blijven voortbestaan als beloftes niet worden nagekomen? 

In Parasjat Lech Lecha treffen we het oorsprongsverhaal van de relatie tussen de Eeuwige en het Joodse volk. 

Het stuk begint met de woorden van de Eeuwige, gericht aan Avram:

 לֶךְ־לְךָ֛ מֵאַרְצְךָ֥ וּמִמּֽוֹלַדְתְּךָ֖ וּמִבֵּ֣ית אָבִ֑יךָ אֶל־הָאָ֖רֶץ אֲשֶׁ֥ר אַרְאֶֽךָּ – “Trek weg uit je land, verlaat je familie, verlaat ook je naaste verwanten, en ga naar het land dat ik je zal wijzen.” 

Direct na deze woorden belooft de Eeuwige aan Avram dat hij hem tot een groot volk zal maken, hem zal zegenen en zijn naam groot zal maken. En hij geeft hem in beknopte, maar veelzeggende woorden zijn taak: וֶהְיֵ֖ה בְּרָכָֽה hetgeen vertaald kan worden met: ‘word een zegen’. 

We lezen vervolgens hoe in het prille begin van deze relatie beide partijen bouwen aan vertrouwen, een van de pijlers onder succesvolle verbintenissen. 

Opdracht aanvaard

Dit doen ze door met hun daden te laten zien waar ze voor staan. Avram aarzelt niet, pakt zijn boeltje op en vertrekt samen met zijn neef Lot en zijn vrouw Sarai naar Kanaan. Hij heeft de opdracht aanvaard, en gaat. Ook later blijft Avram zich van zijn beste kant laten zien: op allerlei manieren leeft hij voor wat het betekent om ‘een zegen te worden’. 

Een ruzie tussen zijn neef Lot en hemzelf lost hij op verstandige wijze op. En wanneer Avram hoort dat Lot gevangen is genomen door vijandige koningen, stuurt hij direct driehonderdachttien geoefende mannen achter ze aan om hem te bevrijden.

De Eeuwige, op zijn beurt, laat ook zien dat hij zijn belofte nakomt. Wanneer Avram in benarde omstandigheden terecht is gekomen in Egypte, laat de Eeuwige (als een kleine preview wellicht?) plagen los op de Pharao zodat Avram als een vrij en rijk man kan terugkeren naar het beloofde land. Zowel Avram als de Eeuwige laten zien: ‘they walk their talk’. 

Dan slaat toch de twijfel toe bij Avram als een eerste vertrouwenscrisis in de relatie. 

Kinderloos

Hij vraagt zich af hoe hij een volk kan voortbrengen als hij kinderloos is. Waren het wellicht toch loze woorden? Hij laat zich geruststellen door de Eeuwige die herhaalt dat het goed zal komen. En dát Avram zich gerust laat stellen en het vertrouwen schenkt zonder dat de daad al bij het woord is gevoegd, ziet de Eeuwige als een deugd: וְהֶאֱמִ֖ן בַּֽיהֹוָ֑ה וַיַּחְשְׁבֶ֥הָ לּ֖וֹ צְדָקָֽה. 

Met andere woorden: het blijkt dat in deze relatie het onvoorwaardelijke vertrouwen van de mens in de Eeuwige is wat er wordt verlangd. En Avram lijkt dat te kunnen bieden, al zal dat best moeilijk zijn geweest. Wellicht was hij daartoe in staat omdat de Eeuwige al eerder had laten zien dat het hem menens was. Je zou ook kunnen zeggen: woorden zonder daden kunnen werken, zo lang de vertrouwensbasis die is gelegd door eerdere daden sterk genoeg is. 

Het geduld van Avram wordt niet lang op de proef gesteld. Wat volgt is een initiatief van de Eeuwige, waarmee hij zijn belofte verder kracht bijzet. Hij vraagt Avram een aantal dieren te verzamelen en vervolgens snijdt Avram die doormidden en legt de helften tegenover elkaar. 

Bekend ritueel

De theoloog Bruce William Jones legt in zijn artikel ‘cutting deals and striking bargains’ (Cambridge University Press, 2008) uit dat dit een bekend ritueel was in die tijd waarmee overeenkomsten gesloten werden. 

Beide partijen liepen dan tussen de stukken door, wellicht om aan te geven welk lot ze beschoren zouden zijn als ze zich niet aan de afspraak zouden houden. In dit geval lezen we hoe vervolgens een rokende vuuroven met een vuurfakkel tussen de stukken heen trok: de overeenkomst tussen de Eeuwige en Avram was bekrachtigd. 

Al snel wordt deze symbolische daad gevolgd door het nakomen van de belofte. Avram wordt vader van een zoon, Jishmael, met Hagar, de dienstmaagd van Sarai. Het vertrouwen is weliswaar onvoorwaardelijk geschonken, maar is toch beloond. 

En daarmee dient de vraag zich aan of vertrouwen wel kan blijven voortbestaan als beloftes niet worden nagekomen. Wellicht is het nodig dat de daad uiteindelijk bij het woord wordt gevoegd, om de relatie duurzaam te maken. 

Verbond

Tegen het einde van de parasja volgt een hint naar een antwoord op deze vraag. Dertien jaar later biedt de Eeuwige Avram een eeuwigdurend verbond aan, inclusief het land Kanaän als ‘onvervreemdbaar bezit’. Avram op zijn beurt moet zich ook tot aan zijn verste nageslacht verbinden aan de Eeuwige. 

Daarna zien we opnieuw dat het woord onlosmakelijk verbonden is met een daad. Avraham, zoals hij inmiddels heet, wordt gevraagd dit verbond te bekrachtigen met een handeling. Een handeling die tot op de dag van vandaag voor veel Joden van diepe betekenis is: de besnijdenis. 

De daad bij het woord 

Avraham, trouw als hij is, besnijdt nog diezelfde dag zichzelf, zijn zoon en al zijn mannelijke huisgenoten. Wellicht is hier de boodschap dat wanneer de daad bij het woord  wordt gevoegd, juist dan het vertrouwen groeit en de kracht van de relatie navenant toeneemt. Net zoals wij weten dat holle woorden en loze beloften het vertrouwen onherroepelijk zullen schaden.

Sjabbat sjalom

cover illustratie Bloom