In het vervolg op het artikel Joseph Sassoon Semah over joodse iconografie, de lege pagina in de kunstgeschiedenis doet Linda Bouws verslag van het levendige gesprek over dit onderwerp donderdag 5 oktober in het debatcentrum van de Universiteit van Amsterdam. Kern was het ontstaan van het naoorlogse modernisme en de rol daarin van de Duitse kunstenaar Joseph Beuys als prototypische ‘modernist’.*
In mijn inleiding ging ik dieper in op het meer dan veertig jaar durende onderzoek van Joseph Sassoon Semah. In dat onderzoek toont hij aan dat musea en andere erfgoedinstellingen kunst uit de westerse cultuur beheren met te weinig kennis van de joodse iconografie. Dat is volgens Semah een ‘lege pagina.’ Hij vult deze pagina in met teksten en symbolen, tradities en identiteiten uit de joodse cultuur in al haar diversiteit.
In onze recente manifestatie ‘On Friendship / (Collateral Damage) IV – How to Explain Hare Hunting to a Dead German Artist [The usefulness of continuous measurement of the distance between Nostalgia and Melancholia]’ geven we een kritische reflectie op Joseph Beuys en de naoorlogse westerse kunstgeschiedenis.
Dubbelrol Joseph Beuys
Joseph Beuys (1921, Krefeld – 1986, Düsseldorf) is vooral bekend als vrijheidslievend en kosmopolitisch kunstenaar, vereerd om zijn Soziale Plastik* gebaseerd op het idee dat alles kunst kan zijn en iedereen kunstenaar is. Beuys is betrokken bij de oprichting van Die Grünen, de ecologische beweging. Hij manifesteert zich als de nieuwe naoorlogse Messias, als genezer, als sjamaan voor de Duitse samenleving, om zichzelf van zijn daderschap te bevrijden en de Duitse burgers van hun schuldgevoel.
Er was altijd wel kritiek op Beuys, vooral op politiek niveau, maar dat heeft nooit geleid tot flinke beroering in de kunsten, zoals wel het geval was bij auteurs als Günter Grass en Martin Walser. De belangrijkste kritische stem in het Beuys debat is die van Hans Peter Riegel, auteur van de vierdelige biografie over Joseph Beuys, die onder andere blootlegde hoe Beuys zichzelf manifesteerde als een kunstenaar-sjamaan om zijn eigen oorlogsverleden en dat van nazi-Duitsland te idealiseren.
Joseph Beuys mythologiseerde zowel zijn persoonlijke geschiedenis als het trauma van naoorlogs Duitsland.
Hans Peter Riegel heeft in zijn artikel ‘An antisemite? An antisemite’ in onze gelijknamige publicatie zelfs de vraag opgeworpen of Beuys als antisemiet kan worden beschouwd.
Mythen en stereotiepen over modernistische kunst
De presentatie van Gregor Langfeld, auteur van het recent verschenen boek ‘De lange schaduw van het nationaalsocialisme in kunst en samenleving’ (Waanders 2023), sloot aan bij Joseph Sassoon Semah’s kritische reflecties over de mythen en stereotiepe voorstellingen over modernistische kunst die men na de oorlog heeft gecreëerd.
Omkering dichotomie
Hij liet zien hoe na de Tweede Wereldoorlog het kwam tot een radicale breuk in de kunstopvattingen waarbij de nationaalsocialistische dichotomie tussen ‘nazikunst’ en ‘entartete’ kunst is voortgezet maar de waardering voor beide simpelweg werd omgedraaid.
Door deze zwart-witvisie zijn bepaalde kunstvormen en kunstenaars nog altijd merkwaardig taboe of juist gecanoniseerd. Het blijkt dat het nationaalsocialisme tot op de dag van vandaag in de kunstwereld doorwerkt, aldus Langfeld.
Canon naoorlogse kunstgeschiedenis wordt nog steeds bepaald door omkering ‘nazikunst’ en ‘entartete’ kunst.
Hoe ‘modern’ de plaats innam van figuratief in de naoorlogse jaren
Het werd mij duidelijk dat de naoorlogse waarden, acceptatie én collectievorming van moderne kunst pas van de grond kwam door de bemoeienis van twee heren, waarvan Alfred Barr een van de eerste directeuren van MoMa, New York was, en Werner Haftmann directeur van onder andere documenta, Kassel. Tot dat moment was de vigerende smaak in de Verenigde Staten bepaald door vooroorlogse figuratieve kunst.
Modern werd geassocieerd met democratie en vrijheid
Er is dus in ultrakorte tijd grote ontvankelijkheid voor moderne kunst gegenereerd; modern werd geassocieerd met democratie en vrijheid. Wat verbazingwekkend is, is dat de westerse beeldende kunst canon in feite door twee personen is bepaald, daarbij geholpen door het aankoop- en presentatiebeleid van MoMa. Het is de vraag of al die westerse critici, curatoren en museumdirecteuren zich daarvan bewust waren en zijn.
Symbolenonderzoek
Joseph Sassoon Semah is een kunstenaar die de (joodse) symbolen analyseert in Beuys werk, deze herovert in zijn research en kunst door ze te benoemen.
“Daardoor worden de slachtoffers van de SHOAH niet minder dood, maar een cultuur die is weggevaagd, wordt zo in het werk van Joseph Sassoon Semah zichtbaar”, aldus Arie Hartog, directeur Gerhard-Marcks-Haus, Bremen. Joseph Semah Sassoons ging in zijn presentatie dieper in op de symbolen in het werk van Joseph Beuys, zoals de haas.
Jag dem Hasen
Joseph Semah ging op 5 oktober in SPUI25 zelf dieper in op de symbolen in het werk van Joseph Beuys, zoals de haas. In christelijk Europa werd Jag dem Hasen een term voor het jagen op joden.
We zien deze filosofie terug in het werk van onder andere Albrecht Dürer, deels gebaseerd op Luther, wiens gedrukte teksten wijdverspreid waren in Europa. Luther schreef Von den Juden und ihren Lügen in 1542, wat een inspiratiebron was in zijn tijd, maar ook voor de nazi’s.
In de performance ‘How to Explain Hare Hunting to a Dead German Artist / Wie man einem toten deutschen Künstler die Hasenjagd erklärt’ (24 februari 1986) reageert Joseph 33 dagen na de dood van Beuys (23-01-1986) op de beroemde performance van Joseph Beuys ‘Wie man dem toten Hasen die Bilder erklärt German Artist’ (Aktion in Galerie Schmela, 26 november 1965, Düsseldorf), waarin Beuys met een dode haas in zijn armen in onverstaanbare taal de kunstwerken uitlegt die hij heeft tentoongesteld. De stem van de ‘jood’, de gast, wordt door de Duitse kunstenaar nagebootst en zo tot zwijgen gebracht.
“Moderne kunst was essentieel in de manier waarop het naoorlogse Duitsland afstand nam van het nationaalsocialistische verleden. Dit is precies de reden waarom het verleden van veel besmette kunstenaars lang werd genegeerd en nog steeds met extreem ongemak wordt bekeken. De zelfbenoemde rol van Duitsland als kampioen in het omgaan met het verleden roept wereldwijde bewondering op, maar blijkt gebaseerd op een zeer selectief geheugen en blikveld. Dit maakt het al snel pijnlijk om te debatteren over de relatie van Beuys’ denken en werk, of Documenta 15 en antisemitisme. Er is nog een lange weg te gaan.”
Ton Nijhuis, directeur Duitsland Instituut Amsterdam
Beuys eerst gelieerd aan AUD dan aan De Groenen
Ook ging Joseph Semah in op Beuys’ politieke rol.
Joseph Beuys is vaak afgeschilderd als ‘de vertegenwoordiger van de groene politiek’ en als een van de oprichters van ‘Die Grünen’. Beuys politieke betrokkenheid betrof echter aanvankelijk de rechts-conservatieve partij AUD (Aktionsgemeinschaft Unabhängiger Deutscher). De AUD camoufleerde hun ideologie om steun te verwerven.
De AUD werd in 1965 opgericht door enkele oude nazi’s, een Duitse racistische politieke partij die de ideologie van een onafhankelijk Duitsland promootte en ook tegen een nucleaire oorlog was. Het is pas later dat enkele andere rechtse partijen in Europa een zeker ecofascisme op de agenda zetten, tegelijkertijd introduceerde AUD ook het ecofeminisme en het ‘socialisme van de toekomst’.
AUD was een van de grondleggers van de Die Grünen (opgericht 15 januari 1980). Later werd Joseph Beuys onderaan de kandidatenlijst geplaatst en daardoor werd hij onverkiesbaar.
Opdracht onderzoek ontbreken joodse iconografie
Het geanimeerde gesprek na de presentaties werd afgesloten met de vraag of het niet tijd wordt dat Semah de opdracht krijgt een tentoonstelling samen te stellen op basis van zijn onderzoek naar het ontbreken van de joodse iconografie in de westerse kunstgeschiedenis en het curriculum van musea.
Een interessante vraag!
*Aan het gesprek op 5 oktober 2023 in SPUI25 deden mee:
Joseph Sassoon Semah, Linda Bouws (curator), Gregor M. Langfeld (hoogleraar Kunstgeschiedenis, Cultureel Erfgoed en Identiteit), Bas Marteijn (Chief Country Officer Netherlands van Deutsche Bank) en Emile Schrijver (algemeen directeur van het Joods Cultureel Kwartier in Amsterdam).
Final editing: Linda Bouws & Joseph Sassoon Semah
Design + layout: kunstburo geert schriever; A4, 208 pag, full colour; ISBN 9789090368399
Bestellen via Metropool Projects
cover: Jospeh Beuys (links) en Joseph Sassoon Semah (rechts), courtesy Metropool Internationale Kunstprojecten
Meer in het algemeen is het ongelukkig om de moderne kunst canon te laten bepalen door een loutere tegenstelling tot de nazistische kunst. Het punt is dat de Nazis veel conservatieve en neo-klassieke kunststromingen hebben gekaapt voor hun eigen doeleinden. Dit heeft ertoe geleid dat alles wat niet progressief en links is in de huidige kunstwereld wordt gewantrouwd. En dat heeft door het opportunistische aanleunen tegen de Islam van politiek links weer typische antisemitische excessen tot gevolg gehad, zoals op de Duitse Documenta van verleden jaar. Ook is het anti-Israelische sentiment in de kunstwereld van een ontstellende vehementie, met duidelijk antisemitische kenmerken. Wie conservatief is, is echter daardoor nog helemaal geen Nazi, en wie progressief is, is daardoor bepaald nog niet immuun voor antisemitisme.