Is angst voor geloofsafval reden voor dienstweigering? De lessen van Tevje de melkman in Anatevka

In veel situaties, vooral als het de sociologie van het jodendom betreft, is Anatevka mijn meetlint. 

Anatevka, de musical waarin de Joodse Tevje zijn gezin door het leven loodst in de shtetl, het fictieve dorpje Anatevka in het tsaristische Rusland. 

Tevje laat de theaterbezoeker zien hoe zijn kinderen opgroeien op de golven van de maatschappelijke ontwikkelingen in de tijd waarin de musical zich afspeelt. En op het dak een violist. De viool, geen ander muziekinstrument, is in staat zo indringend blijdschap en melancholie afwisselend ten gehore te brengen.

Nu doet zich weer zo’n Anatevka-moment voor. Dat zag ik tijdens de reusachtige demonstratie in Israël tegen de dienstplicht voor alle Joodse mannen, dus ook degenen die kunnen aantonen dat zij er niet voor in aanmerking komen omdat ze in bepaalde Talmoedscholen zouden studeren tot na de uiterste leeftijd om te worden opgeroepen voor de militaire dienstplicht.

Dienstplicht

Ik ben van de leeftijd dat je nog in dienst moest, het is niet denkbeeldig dat dit weer gaat terugkomen.

En nee, ik zat er ook niet op te wachten. Uiteraard had ik op mijn achttiende wat beters te doen, je bent dan vol plannen en idealen. Echter, vooral omdat ik me afvroeg hoe ik mijn religieus-Joodse levensstijl nog zou kunnen voortzetten gedurende die groene achttien maanden. 

Uiteindelijk hadden ze me niet nodig dus dat liep met een sisser af. Maar Israël is natuurlijk heel andere koek. Wil het land blijven voortbestaan dan is dienstplicht onontkoombaar. En juist daar ligt de crux van het probleem.

Angst voor secularisatie

Ik las dat de belangrijkste reden voor dienstweigering de angst binnen de ultra-orthodoxie is dat het in aanraking komen met de rest van de (moderne) Israëlische samenleving kan leiden tot secularisering van jonge charediem. 

Angst is nooit een goede drijfveer. Van Tevje kun je veel zeggen, dat hij droomde van twee trappen in zijn huis: één om naar boven te kunnen gaan en een andere om naar beneden te kunnen gaan. Dat hij eenvoudig, een beetje dommig misschien ook was. Maar niet dat angst zijn leven beheerste. Tevje was een gelovig mens. In Anatevka vertelt hij hoe zijn kinderen opgroeiden en dat niet ieder ervan de religieuze levensweg van hun vader koos.

Dat de angst voor geloofsafval in de ultra-orthodoxe kringen regeert, is op zich al een veeg teken. Blijkbaar ben je niet in staat om op een andere, betere, wijze dan uit angst ervoor te zorgen dat je kinderen, al je kinderen, jouw weg te laten volgen. Dat kan niet, gaat ook niet gebeuren, nooit. En zeker niet als je heel veel kinderen op de wereld zet. Dan is alleen al statistisch de kans groter dat sommige kinderen een andere kant op gaan. 

Vrome schlemiel

Zo was het ook bij Anatevka, een groot gezin, en de een koos voor het opkomende communisme, de ander voor een niet-Joodse partner, de derde voor een schlemiel, maar wel een vrome schlemiel, en zo koos ieder kind het eigen levenspad, dichter of verder weg van hoe Tevje leefde. 

Wie zegt trouwens dat Tevje niet zelf ook uit een gezin kwam waar dit proces zich ook had voorgedaan? We weten het niet. Misschien dat de violist op het dak het ons had kunnen vertellen. De violist die in voor- en tegenspoed er altijd bij was. Ook zelfs toen Tevje, zijn handkar voortduwend het dorp Anatevka moest verlaten. 

Want naast zijn zorgen om het levenspad van zijn kinderen, was er het pad dat Tevje zelf gedwongen werd af te leggen: verdrijving uit zijn vertrouwde, ogenschijnlijk veilige Anatevka.

Onhoudbaar model

Strengreligieus levend of niet, je kunt je niet afsluiten van de ontwikkelingen om je heen, niet in Anatevka en niet in Jeruzalem, Tiberias of Kiryat Gat. Leren om te leren is mooi, maar de rekening daarvan neerleggen bij degenen die wel werken, die daar wel inkomstenbelasting over afdragen en die hun kinderen wel in het groen de deur achter zich laten dichttrekken, is een onhoudbaar model.

Israël is geen gewoon land, geen land als Nederland toen daar de dienstplicht nog bestond en we ons verdedigen tegen het rode gevaar. Israël verdedigt zich actiever dan welk land dan ook in de wereld tegen het haar omringende gevaar. 

Daar speelt onmiskenbaar de Joodse identiteit van haar bevolking, haar samenleving en haar ontstaansgeschiedenis een rol bij. Die bevolking is overwegend joods, de samenleving is joods-doordrenkt en Israël is ontstaan vanuit een eeuwenoude, zelfs millennia oude geschiedenis. Dat besef zou de gedeelde verantwoordelijkheid moeten zijn, van hen die wel hun dienstplicht vervullen en van de demografisch groeiende groep die dienstplicht maar blijft weigeren. 

Gulden middenweg

Er moet een gulden middenweg zijn te vinden. Een middenweg waar iedereen door maatwerk toe te passen deelneemt aan de krijgsdienst. 

Tevje was een in-vroom mens, maar ook een gematigd mens. Als die matiging wat meer ruimte krijgt, komt dat iedereen ten goede.

cover: Schilderij met omgekeerde geit van Marc Chagall, foto Bloom in La Piscine – Musée d’art et d’industrie, Roubaix, 2024