In het laatste gesprek dat ik met Selma Leydesdorff voerde, zei ze iets waar ik nog lang over na moest denken.
Zoals altijd, was het raak wat ze zei, ter zake, oprecht, direct, maar ook radicaal, kort door de bocht, een beetje pijnlijk, misschien zelfs met een licht verwijt. Ik vertelde over de vorderingen in een onderzoek naar de Shoah in de Mediene waar ik bij betrokken ben.
‘Ik heb het wel gehad met al dat onderzoek naar de Holocaust’, zo sloot ze dat deel van het gesprek af. We spraken door over andere belangrijke dingen, Israël, Gaza, boeken, wanneer we weer uit eten zouden gaan, en wat we dan zouden gaan eten. De keer daarna dat ik haar zag was ze al niet meer bij bewustzijn. Ze overleed op 6 oktober 2025, op 75-jarige leeftijd.
Sterk historisch bewustzijn
Selma was een van de meest spraakmakende historici van de laatste halve eeuw, in velerlei opzichten. In haar eerste publieke optreden, nog in haar studententijd, gaf ze al stem aan een sterk historisch bewustzijn, door in de naamgeving van de mede door haar opgerichte feministische actiegroep Dolle Mina het historisch erfgoed te mobiliseren van Wilhelmina Drucker, voorvrouw van de eerste feministische golf.
Het was het begin van een leven lang strijd voor sociale rechtvaardigheid, tegen onrecht en geweld, voor de erkenning van leed. En ze voerde die strijd altijd op drie fronten, van maatschappelijke actie en openbaar debat, in de vorm van academisch onderzoek en historische publicaties, maar ten derde ook in en met zichzelf en met de mensen in haar directe omgeving – en dat alles in de onontwarbare kluwen die Selma tot mens maakte.
Pionier Vrouwengeschiedenis
Een belangrijk deel van die strijd speelde zich af in de academische wereld, door de gevestigde historische wereld – het overgrote deel bezadigde mannen – te confronteren met hun blinde vlek voor de geschiedenis van vrouwen. Zij ging die confrontatie aan door tegenmacht te organiseren, in het mede door haar opgerichte Jaarboek voor Vrouwengeschiedenis en de landelijke onderzoekschool vrouwenstudies, waar zij als hoogleraar Vrouwenstudies aan de Universiteit van Amsterdam ook een tijd leiding gaf.
In haar onderwijs stelde ze steeds weer de stem van vrouwen centraal, juist waar anders die van mannen had geklonken. Zo kreeg ik mijn eerste college van haar in 1983 in de Nederlandse geschiedenis, niet aan de hand van een recent handboek van een van de gerenommeerde mannelijke historici, maar via de studie van Henriette Roland Holst-van der Schalk, Kapitaal en arbeid in Nederland, in de editie van 1932.
Ook in latere fasen van haar carrière mobiliseerde ze de stem van vrouwen. Zo maakte ze zich in De leegte achter ons laten: een geschiedenis van de vrouwen van Srebrenica (2008) sterk voor de vrouwen die in 1995 de genocide in het voormalige Joegoslavië hadden overleefd, maar niet gehoord waren in het omvangrijke historische onderzoek dat daarover door het NIOD was gedaan.
Het verhaal van ‘gewone’ mensen als bron voor geschiedschrijving.
Een tweede terrein waarop Selma nieuwe wetenschappelijke paden baande was dat van de oral history. In eerste instantie ging het daarbij om het aanboren van een onontgonnen bron van informatie voor historisch onderzoek: het verhaal van ‘gewone’ mensen. Opnieuw bouwde ze daarvoor aan een omvangrijk netwerk, dat, getuige het deze maand postuum verschijnende Handbook of Global Oral History, ook een sterk internationaal karakter kreeg.
Deze onderzoeksmethode zette ze in voor de studie van allerlei onderwerpen: de vrouwen van Srebrenica, de overlevenden van de Zeeuwse Watersnoodramp van 1953, maar eerst en vooral de geschiedenis van de Joden in Nederland.
Joods proletariaat van Amsterdam
Dat kreeg op indrukwekkende wijze vorm in haar dissertatie uit 1987, Wij hebben als mens geleefd: het joodse proletariaat van Amsterdam 1900 – 1940, onlangs opnieuw uitgegeven.* Het knappe van het boek was dat ze over de muur van de Shoah heen keek naar de wereld van Joods Amsterdam die voldoende sores kende, maar nog onwetend was van de ramp die zich zou voltrekken. Het pijnlijke was dat die muur op iedere pagina voelbaar was.
*(red) Het boek van Leydesdorff Wij hebben als mens geleefd: het joodse proletariaat van Amsterdam 1900 – 1940 (uit 1987) werd in 2021 opnieuw uitgegeven met schilderijen door G.J. Staller – verzameld en geselecteerd door Harry Mock – waarop het Joodse straatleven is te zien tussen 1900 en 1930.
Het Joodse proletariaat van Amsterdam 1900-1940 in woord en beeld
€35,00 ISBN: 9789064461729
Auteurs: Harry Mock en Selma Leydesdorff,
Amphora Books, 2021
Psychoanalytisch geïnspireerd
Selma kreeg het monster van de Shoah zelf in het vizier door een koerswijziging in de methode van de oral history. Onder invloed van psychoanalytisch geïnspireerde onderzoekers als Dori Laub en Saul Friedländer ging ze in de verhalen die ze optekende niet langer alleen op zoek naar informatie over het verleden, maar ook naar de tekenen van het verdriet en pijn – het trauma – waarvan overlevenden van een gewelddadig verleden getuigenis aflegden. Dat kwam onder andere tot uitdrukking in haar interviewproject rond overlevenden van de opstand in Sobibor en met de Nederlandse Nebenkläger in het proces tegen Iwan Demjanjuk, maar ook in het boek dat ze schreef over een van de leiders van de opstand, Sasha Pechersky. De Russische soldaat die de opstand van Sobibor leidde (2018).
Gevaarlijke wereld
Uiteindelijk was al dit werk ook een strijd met haar eigen demonen. Als kind van een moeder die Auschwitz had overleefd en een vader die uit de Jappenkampen was teruggekomen, zag Selma een wereld die niet alleen onrechtvaardig was maar ook gevaarlijk – een wereld zonder vluchtroute.*
*(red.) Selma verloor haar vier grootouders in de Holocaust: van moeders kant in Bergen-Belsen, van vaders kant in Sobibor.
Al heel vroeg gaf ze aan dat ook Israël die veiligheid niet meer bood. Naar aanleiding van een vorige fase van de strijd tegen de Palestijnse bevolking publiceerde ze samen met andere vertwijfelde Joden de bundel Israël: een blanco cheque? (1983).
Kort na 7 oktober 2023 stelde Selma voor opnieuw zo’n bundel uit te brengen, maar het gesprek erover stokte: was er iets nieuws te zeggen? Was een bundel over de vraag hoe moeilijk Joden in Nederland het nu hebben niet een beetje een gotspe in het licht van de genocide die zich daar afspeelde? Hadden we wel iets te zeggen waarmee we de totale desillusie over een veilig Joods thuis konden overwinnen?
Leydesdorff: “Is er dan helemaal geen goed of slecht? Ik weet het niet.”
In haar enige bijdrage aan De Vrijdagavond, van 25 februari jl.: Grimmige confrontaties tussen goed en slecht gaf ze stem aan haar eigen vertwijfeling. In de geest van haar werk, is het die stem waar we naar moeten luisteren:
‘Is er dan helemaal geen goed of slecht? Ik weet het niet. Het dilemma is door de oorlog in Gaza groter geworden. Moord is slecht. Geldt dat voor alle moord? Of mag het soms wel en soms niet? … Als ik een ‘linkse’ politieke betekenis moet geven aan mijn joods feministische achtergrond, dan bestaat deze daaruit. Dit is geen pleidooi om te relativeren. Het gaat om beelden die ingezet worden en de Shoah leent zich daarvoor. Ook de beeldvorming rond de oorlog in Gaza is belast door de collectieve herinneringen waarover geen consensus is en die elkaar tegenspreken. … Ik pleit ervoor de geschiedenis van geval tot geval te beoordelen en het ene leed niet te vergelijken met het andere en al helemaal niet om een hiërarchie aan te brengen. We moeten oordelen over het leed op basis van precies onderzoek, maar ook dat zal nooit al de antwoorden geven. Misschien moeten we het anders doen, al weet ik niet hoe. Uiteindelijk is ieder slachtoffer er een te veel. … Waar ligt het antwoord? Waar is de sleutel tot al mijn zoeken naar een waarheid over de raadselen van verdwenen werelden? Ik kan niet anders – het zoeken daarnaar is in feite het enige dat ik al decennialang doe. Deze zoektocht verbindt mijn persoonlijke, activistische en wetenschappelijke verleden.’
Selma Leydesdorff ter gelegenheid van de vijfde sterfdag van Jules Schelvis – 3 april 2021
cover: screenshot Bloom uit bovenstaande video
Geef als eerste een reactie