Waarom mensen van dode joden houden

In deze dagen, voorafgaand aan Tisja be’Av, de dag waarop de verwoesting van de tempels in Jeruzalem door joden wereldwijd wordt herdacht, biedt de essaybundel van Dara Horn (New Yersey, geboren in 1977) een scala aan relatief onbekende informatie over het hoe, wat, waarom en waar van antisemitisme.

Romans

Dara Horn studeerde vergelijkende literatuurwetenschap Hebreeuws en Jiddisch. Ze is in een traditioneel Amerikaans joods gezin opgevoed en geschoold in de liturgie van de grote Amerikaanse joodse Conservative stroming. Zelf beschouwt ze zich primair als romanschrijver en haar romans zijn in de Verenigde Staten niet onopgemerkt gebleven. In the image (2003) is bekroond met een National Jewish Book Award. En ook daaropvolgende fictie bracht haar literaire erkenning.

Obsessie

De essays in het boek met de macabere titel People love dead Jews zijn het resultaat van behoorlijk diepgravend onderzoek naar verdwenen joodse gemeenschappen en vervolgde joden – en zeker niet uitsluitend als gevolg van de Holocaust. Dara Horn leest, reist en studeert veel voordat ze deze essays schrijft.

Horn verklaart met sarcastische introspectie haar levenslange extreme interesse voor deze zaken. Een obsessie eigenlijk. Met haar obsessie wordt in de autobiografische bespiegelingen duidelijk dat onder deze obsessie een angst ligt. Een angst waarvan ze zich bewust is, en die haar relatie met haar geboorteland Amerika langzamerhand verandert.

Behekst heden

In haar inleiding tot het boek verklaart Horn al jong de impressie te hebben gekregen in een ‘behekst’ heden te leven. Niet-joodse medeleerlingen op haar public school blijken nauwelijks enige kennis over de Holocaust te hebben en maken pijnlijke en domme opmerkingen over Hitler. Hiervan komt ze niet los. Het gebrek aan kennis en de sluimerende afkeer en haat intrigeren haar. Het enige ‘wapen’ dat ze heeft is zich onderdompelen in onderzoek naar de bronnen en er verslag van doen.

Keppel in Anne Frankhuis

In het eerste essay maakt Horn ons deelgenoot van een onverkwikkelijke zaak in het Anne Frankhuis waar een joodse gids enige jaren geleden geen toestemming kreeg een keppel te dragen. Het Anne Frankmuseum wil neutraliteit uitstralen. Het schokt Horn die gewend is aan de Amerikaanse openheid over jood-zijn. Na maanden waarin deze jongen met een pet de bezoekers rondleidde is deze absurde affaire afgesloten met het toelaten van het dragen van religieuze symbolen zoals een kruisje of een keppel. 

Harbin in China

Voor de geschiedenis van de Chinese joden reist Horn naar Harbin in China, waar ooit een gemeenschap van duizenden joden leefde en er nu nog slechts één is overgebleven. Joden in China hebben een relatief onbekende geschiedenis en dit maakt Horn nieuwsgierig. Het smaakt naar meer… Met het nodige cynisme beschrijft Horn dat de joodse aanwezigheid in Harbin tot een holle toeristische attractie is verworden.

Tree of Life in Pittsburgh

De recente ontwikkelingen in de Verenigde Staten met betrekking tot antisemitisme smeert Horn uit over drie hoofdstukken getiteld Dead American Jews. Dat had wel wat compacter gekund. Maar gezien haar eigen Amerikaanse identiteit is het een logisch gevolg van een emotionele transitie. Joden meenden eindelijk in een vrije en veilige staat te zijn ingeburgerd zonder het jodendom op te geven. Voor Horn en voor velen met haar spat deze droom uiteen bij de aanslag op een synagoge in Pittsburgh in 2018. Deze aanslag in de Tree of Life, Or leChayim synagogue waarbij zeker elf dodelijke slachtoffers vielen, onder wie overlevenden van de Holocaust, is een waterscheiding.

In heel Amerika wordt nu de beveiliging van synagogen en joodse instellingen enorm opgeschaald, iets waarvan we in Europa al lang niet meer opkijken.

In een overleg met leiders van andere religieuze instellingen blijkt dat veel kerken gewoon openstaan, je kunt er zo naar binnen lopen. Horn maakt ons deelgenoot van de groeiende kloof tussen joodse en niet-joodse Amerikanen. Als ze dit breder had uitgewerkt zou dit onderdeel zijn van het racisme-debat waarbij onveiligheid niet alleen een joods probleem is.  

Varian Fry en zijn heilige missie

Hoogtepunt van de essaybundel vond ik het artikel over Varian Fry (1907-1967). Een Amerikaanse journalist die tussen de twee- en vierduizend joden uit Frankrijk hielp te vluchten tijdens de Tweede Wereldoorlog. 

Fry zag het als een heilige taak om de culturele en intellectuele elite van joods Europa die onherroepelijk dreigt te verdwijnen, voor massamoord te behoeden. 

In het hoofdstuk Rescuing Jews onderzoekt Horn niet alleen de drijfveren en werkwijze van de overigens zeer excentrieke Varian Fry maar ook het ontbreken van enige dankbaarheid bij de geredde joden. Dat verplichte dankbaarheid niet direct tot een liefdevolle relatie leidt weten we, maar de extreme onverschilligheid (Arendt, Chagall bijvoorbeeld) verklaart Horn uit de wens de ellendige nazi-periode zo snel mogelijk tot het definitieve verleden te laten behoren.

De grote dilemma’s waar de redders voor staan (ze kunnen de vernietiging niet stoppen en er moet gekozen worden wie wel en wie niet weg kan vanuit Frankrijk en Spanje naar de veilige haven van Amerika) beschrijft Horn gedetailleerd. 

Verlichtend inzicht

Soms wordt het teveel: al die boeken, berichten, verhalen over Jodenhaat. Maar als we er klaar mee zijn, helaas, de antisemieten zijn nooit klaar. Daarom is beschrijvende analyse van dit aspect van de joodse geschiedenis wel belangrijk: hoe meer kennis, hoe meer we inzicht krijgen in de mechanismen van haat en uitsluiting, hoe meer het inzicht kan bijdragen aan introspectie.

Zo Horn vraagt zich op een bepaald moment af of er onder haar woonplaats wellicht vroeger een native-American begraafplaats is … We are all walking on graves.

Dara Horn, People love dead Jews, Reports from a haunted present, 2021

Bekroond met onder meer: National Jewish Book Award

cover: ontwerp voor de nieuwe synagoge tree of life Pittsburgh door Daniel Libeskind