Heerlijk, als je een rotsvast vertrouwen hebt in de vanzelfsprekendheid dat wat gebeurt, ook precies zo moest gebeuren. Deze houding bespaart je verzet en ontevredenheid over de loop der dingen.
Glas gebroken? Geld verloren? Ziek geworden? Het is gebeurd, dus het moest gebeuren en we gaan over tot de orde van de dag. Het is het dilemma van het determinisme: de dingen gebeuren zoals ze voorbestemd zijn en wij hebben daar nauwelijks invloed op, want ze zijn buiten om ons beslist en gepland. Het is een axioma dat in onze tijd een nieuw jasje heeft gekregen dankzij het steeds dominantere Artificial Intelligence in alles om ons heen.
Hoe meer beslist wordt door algoritmes, de berekeningen en besluiten die computers nemen om ons te ondersteunen, hoe minder toeval er bestaat. Als je vandaag en morgen op YouTube zoekt naar een filmpje over troost bij overlijden, dan zal je dat overmorgen ook voorgeschoteld krijgen. Niet toevallig, maar gepland. O ja, en het is waarschijnlijk dat er aan dat filmpje overmorgen ook een verdienmodel is gekoppeld.
vrije wil
Het idee van de vrije wil hebben we nodig om nog enigszins het idee te hebben dat we er als mens toe doen. Door mijn handelen kan ik de gebeurtenissen misschien nog een beetje beïnvloeden. Ach, de neurowetenschappers weten al dat die bandbreedte ook maar beperkt is, omdat we al heel veel patronen hebben opgebouwd in ons leven waar we ons maar moeilijk aan ontworstelen. Tenzij het heel dramatisch en ingrijpend is, wat ons gebeurd.
Het was nogal ingrijpend wat Nachum Ish Gamzu (spreek uit Gamzoe) gebeurde. Volgens de Talmoed, in Taaniet, was hij blind in beide ogen, waren zijn beide armen geamputeerd, zijn benen ook, en had hij overal uitslag. Daarbij sliep hij in een vervallen huis, in een bed waarvan de poten in bakken met water stonden om ervoor te zorgen dat de mieren niet over hem heen zouden lopen. Hij kon ze immers niet op een andere manier van zich af houden. Maar waarom was dat nou gebeurd?
echte tsaddiek
Zijn leerlingen vroegen zich dat af, omdat hij toch een echte tsaddiek (rechtvaardige) was. Nou, zo zei Nachum, ik heb dat over mezelf heen gebracht. Want ooit reisde ik met drie ezels volgeladen met eten, drinken en lekkernijen. Ik kwam onderweg een arme man tegen die me aansprak en vroeg: ‘kunt u me alstublieft onderhouden?’ En ik antwoordde: ‘wacht tot ik de spullen van mijn ezel af heb geladen’. Maar nog voordat ik alles had gelost, was hij al overleden.
Volgens Nachum was het dus zijn eigen schuld: hij had die arme man niet moeten laten wachten, maar hem direct te eten moeten geven. Als boete daarvoor overkwam hem al deze ellende. Het verrassendste van dit verhaal lijkt me nog dat deze Nachum Ish Gamzo vooral bekend werd in onze traditie door zijn bijnaam, afgeleid van ‘Gam zu letova’, ook dit is ten goede. Ofwel: Nachum ging niet in verzet. Hij ging er vanuit dat alles wat gebeurde iets goeds in zich had. Of tot iets goeds leidde. Vandaar ook de uitdrukking ‘gam zo letova’, ook dit is uiteindelijk ten goede.
Josef, in de parasja van deze week, Wajechi, doet een vergelijkbare uitspraak. Door zijn broers vanwege pure jaloezie in een put gegooid, doorverkocht aan een karavaan, komt hij uiteindelijk in Egypte. Daar weet hij zich op te werken, ondanks dat hij in de gevangenis is geworpen na de beschuldiging van seksueel overschrijdend gedrag met de vrouw van Potifar (naar we weten was het gelogen!). Hij redt Egypte en omliggende regio’s van de hongersnood en na de dood van zijn vader Yaacov buigen zijn broers zich ter aarde en vragen vergeving. ‘Ben ik Gods plaatsvervanger? En trouwens, hoewel jullie mij kwaad wilden doen, had God het goede voor: vandaar dit resultaat, velen hebben kunnen overleven (de hongersnood, JR).’
pest-epidemie
Och, konden wij allemaal maar zo vol vertrouwen kijken naar alles wat er gebeurt. In de tekst die direct op het verhaal van Nachum Ish Gamzu volgt in Talmoed, gaat het over het herkennen van de pest-epidemie. Dat is nu ook toevallig, we zitten in onze tijd ook nog wel even in een pandemie. Gam zu letova? Wat komt hier nu weer voor goeds uit?
Overal in ons Jodendom komen we die verbinding tegen: het sjema laat ons weten dat als we goed met de natuur omgaan, de regen op tijd zal vallen in goede hoeveelheden. Ogenschijnlijk tot enkele decennia geleden een rare verbinding, maar nu weten we beter.
Het determinisme en Gam zu Letova heeft wel degelijk een verbinding: we kunnen blijven zoeken naar de morele opdracht die de gebeurtenissen in ons leven ons meegeven. Daarmee wenden we het gebeurde ten goede: we leren er immers van en passen idealiter ons gedrag aan. Zo denk ik echt dat Nachum de volgende keer een arme voorbijganger eerst te eten zou geven vóórdat hij zijn ezel afzadelt.
Geef als eerste een reactie