Het viel me op hoe groot het contrast is tussen de wijze waarop ik nu Parasjat Wajisjlach lees, vergeleken met zestien jaar geleden.
Zestien jaar terug was dit mijn bat-mitswa parasja, waarvoor ik met veel plezier een drasja heb voorbereid die ik voordroeg in onze synagoge. Destijds sprak ik vooral over ruziënde tweelingen, het gevecht met de engel, onderlinge verzoening en de wijze waarop Jakov zijn broer Esav probeert in te palmen met cadeaus.
Ik herinner me dat ik het toen (gek genoeg?) een zeer leuke parasja vond om te lezen. Inmiddels, als volwassen vrouw, merk ik echter dat mijn blik valt op geheel andere passages in deze parasja. Als ik eerlijk ben, struikel ik enigszins over bepaalde thema’s en de wijze waarop specifieke gebeurtenissen in de tekst worden omschreven.
Hoewel het in zekere zin ‘grappig’ is om dit contrast in lezing op te merken, roept de tekst nu ook zoveel nieuwe vragen bij mij op (én herken ik heel wat ‘red flags’). With age comes wisdom?
Wellicht, maar misschien ook een (gezonde) dosis pessimisme en/of realisme (overigens verwijs ik voor een ietwat positievere lezing van deze parasja, graag naar een Crescas-column van mijn vader uit 2018).
Afijn, feit is dat we er niet echt omheen kunnen dat de Tenach soms dubieuze situaties en kwestieuze interacties omschrijft. Dit is weleens wat lastiger om te accepteren, maar het blijft belangrijk om in ieder geval te proberen er relevante leringen uit te trekken. Temeer reden om de gebeurtenissen altijd te analyseren aan de hand van de context van de periode waar deze op toezien, en de teksten wellicht niet te letterlijk te nemen (taal blijft immers een ingewikkeld medium, zoals mijn vader opmerkte in een Crescas-column uit 2009).
Toch kan ik niet ontkennen dat mijn nekharen recht overeind kwamen te staan bij het doorlezen van de scène die in deze parasja plaatsvindt tussen Shechem en Dina. Hierbij wordt Dina, de dochter van Lea en Jakov, in essentie seksueel betast, waarna Shechem bovendien verkondigt verliefd te zijn op de dienares (Beresjiet 34:2-3).
De tekst wordt nog heftiger wanneer Jakov’s zonen het handelen van Shechem ter ore komt. Zij kwalificeren de ‘zonde’ van Shechem als ‘het naar bed gaan met de dochter van Jakov’, hetgeen not done is (letterlijk: וְכֵ֖ן לֹ֥א יֵעָשֶֽׂה, Beresjiet 34:7).
Zoals – helaas – vaker gebeurt, wordt hiermee de relevantie en ernst van Shechems handelen louter gekoppeld aan het feit dat Dina een dochter is van Jakov. Alsof het niet an sich zeer problematisch is dat enige vorm van consent in deze casus lijkt te ontbreken (even tussendoor een juridisch feitje: sinds 1 juli 2024 geldt naar aanleiding van een wetswijziging consent in principe als maatstaf binnen het Nederlandse strafrecht).
Wanneer de zonen van Jakov zich bij Shechem over zijn handelen beklagen, wordt in de tekst (wederom) de relatie tussen Dina en mannelijke figuren benadrukt, ditmaal als hun zuster (Beresjiet 34:13). Dergelijke ‘bezittelijke’ of relationele omschrijvingen in berichtgeving worden (gelukkig) vandaag de dag bekritiseerd, met name in de wat meer feministische hoek.
De situatie wordt echter nog grimmiger wanneer de vader van Shechem, Chamor (in modern Hebreeuws: ezel) naar Jakov toegaat en een ‘deal’ probeert te sluiten, waarbij de vrouwen onderling zullen worden uitgewisseld.
In Beresjiet 34:9 poneert Chamor: “Geef ons jullie dochters en neem onze dochters voor jullie zelf”. In eerste instantie wordt dit aanbod afgewezen. Maar wanneer de belofte volgt dat de mannen in de stad van Chamor zich zullen besnijden, gaan de zonen van Jakov toch akkoord (Beresjiet 34:14-17).
En zo geschiedde: alle mannen in de stad van Shechem en Chamor worden besneden. Hierna volgt een horrorachtig tafereel. Shimon en Levi besluiten alle mannen in de betreffende stad te doden (Beresjiet 34:25). De overige zonen van Jakov besluiten zich eveneens aan te sluiten bij de plundering en slachting (Beresjiet 34:27). In de tekst wordt amper een ethisch oordeel over dit handelen geuit. Slechts summier worden de zonen van Jakov op de vingers getikt (Beresjiet 34:30), maar van een daadwerkelijk moreel oordeel ten aanzien van hun handelwijze kan niet echt worden gesproken (hoewel ze er op een later moment wel voor worden gestraft).
Binnen het huidige internationale recht zou dit overigens een schending van het oorlogsrecht kunnen opleveren; zieken en gewonden mogen nooit worden aangevallen (op grond van Gemeenschappelijk Artikel 3 van de Geneefse Conventies, hetgeen wordt geacht een regel van internationaal Gewoonterecht te zijn).
Na al deze narigheid, lezen we verder in de parasja hoe Rachel sterft tijdens de geboorte van haar jongste zoon. Nog op de valreep geeft ze haar pasgeboren zoon een naam (letterlijk: “met haar laatste levensadem”, Beresjiet 35:18). Jakov schijnt het echter oneens te zijn met de door Rachel gekozen naam, en verandert deze naar ‘Benjamin’. Hoewel waarschijnlijk ingegeven met de beste bedoelingen aan de zijde van Jakov, blijft ook dit een passage in de parasja die vragen oproept.
Al met al betreft Wajisjlach een roerige parasja. Het is interessant om na zoveel jaren een nadere blik te werpen op de verschillende verhaallijnen, om over de inhoud ervan na te denken en op de passages te reflecteren.
Inmiddels natuurlijk met een heel andere visie, meer kennis en minder naïviteit.
Hoewel er ongetwijfeld belangrijke lessen tussen de wat meer crue onderdelen van deze parasja verstopt zitten (bijvoorbeeld hoe de broers van Dina voor haar trachten op te komen, het belang van het nakomen van beloftes, trouw blijven aan familie, evenals aan tradities, normen en waarden, etc.), luidt mijn conclusie voor nu in ieder geval: not all is fair in love and war.
cover: collage Bloom
Mooi stuk Sarai! Stof tot nadenken.
Sjabbat sjalom 🙂
Dank voor je leerrijke bijdrage Sarai.
Not all is fair in love and war: wat mij betreft kan jouw conclusie niet genoeg onderschreven worden. En dat zeg ik met nadruk ook met oog op de actualiteit.
Gut shabbes, Etienne