Heleen Gans over haar zus Evelien: historica, activiste, Mensch

Hartelijk welkom bij de tweede Evelien Gans Lezing.

Mijn naam is Heleen Gans, ik ben Eveliens jongere zus. Althans, dat was ik, want ik ben inmiddels drie jaar ouder dan zij is geworden …

Zaterdagavond 3 mei vond in De Balie in Amsterdam de tweede Evelien Gans lezing plaats. Deze lezing is vernoemd naar de historica Evelien (1951-2018) gespecialiseerd in contemporaine Joodse geschiedenis en antisemitisme.
Hoofdspreker op 3 mei was historicus Simon Schama. Zijn lezing baseerde hij op zijn nieuwste BBC-documentaire The road to Auschwitz. De avond is in zijn geheel terug te zien op de website van De Balie. 

Documentairemaker David Kleijwegt, die een film maakte over Wim Brands (nadat hij langdurig en nauw met hem had samengewerkt), zei: “Een ‘zelfgekozen’ dood werpt een schaduw over iemands hele leven.”

Een zeer treffende en voor mij herkenbare uitspraak, al zette hij het woord ‘zelfgekozen’ terecht tussen aanhalingstekens. Als Evelien voor zich gezien had hoe haar leven weer goed leefbaar zou kunnen worden, dan was zij hier nog geweest.

En hoe zou ze dan deze tijd hebben beleefd? Ik ben zeker niet de enige die zich dat regelmatig afvraagt. Evelien, met haar verbondenheid met Israël én haar grote betrokkenheid bij het lot van de Palestijnen, zou het nu zo zwaar hebben gehad.

Wie iets van deze tijd wil begrijpen: lees Evelien Gans. 

Ze was lang geleden lid van de Joods-Palestijnse dialooggroep, opgericht door Radi Suudi en Leila Jaffar. Ze bestreed het ‘filosemitisme’ van Geert Wilders dat hij misbruikt om de islam te bestrijden en Evelien was als medeoprichter van Blanes en organisator van een bijeenkomst – in deze zaal – over ‘Joods-zijn in een links milieu’ (of omgekeerd?), om maar enkele activiteiten te noemen die hun relevantie nog niet hebben verloren. 

Ze schreef Gojse nijd en Joods narcisme over de relatie tussen Joden en niet-Joden in Nederland, een publicatie uit 1994. Ronit Palache verwees naar dit essay in haar opiniestuk in Trouw: Wie iets van deze tijd wil begrijpen: lees Evelien Gans. Ik zou bijna zeggen: Need I say more? Maar ik ga toch nog even verder.

Onvermijdelijk kwam Evelien overal tussenin te staan: te links en op de bres voor de Palestijnen in de ogen van de mensen die right or wrong my country aanhangen. En te loyaal aan het voortbestaan van Israël in de ogen van mensen aan de andere uiterste zijde van het spectrum. Ooit lid van Een ander Joods geluid, maar ze vond dat ze zich als hoogleraar onafhankelijk moest positioneren. 

Wetenschap

Hard oordelend over wetenschapper Bart van den Boom die stelde dat Nederlanders niet veel te verwijten viel omdat ze niet wisten wat het lot van de Joden in het oosten inhield. Sheila Sitalsing – afgelopen zondag in Buitenhof – raadpleegde historici omdat de vraag haar kwelde of haar moeder, die collaborerende ouders had, geweten had wat de Joden te wachten stond na deportatie. Ze had geconcludeerd dat die vraag in feite niet relevant is “alsof alle anti-Joodse maatregelen en vervolging niet al erg genoeg waren.” 

Zonder twijfel zou Evelien een van die historici zijn geweest en zich ook nu fel én genuanceerd, messcherp en nieuwe termen muntend, gemengd hebben in de discussies. 

Ook de grijsheid van Chris van der Heijden bestreed zij. In zijn recent verschenen boek, over zijn foute ouders, velt hij een oordeel over zijn eigen mildheid en ‘goedpraterij’: “Hiermee was ik ook zelf eigenlijk gewoon fout”. Helaas, deze erkenning komt voor Evelien bijna zeven jaar te laat.

En dat is te betreuren, want vergis je niet, schijn bedriegt: zo moedig als zij positie koos in het debat, zo dominant en bijna agressief als ze over kon komen als ze haar standpunt vertolkte, er waren ook sterke gevoelens van angst, onveiligheid en eenzaamheid. Al waren die zeker niet allemaal aan werk gerelateerd.

Evelien beheerste dit ‘wonderbaarlijke ding’ niet goed.

Marja Pruis laat een personage in haar roman Huiswerk zeggen: “Een van de wonderbaarlijke dingen van het leven is dat je ondanks dat je ‘weet hebt’ van zaken, een prettig leven kunt leiden. Goed voor jezelf kunt zorgen, niet de hele dag de haren uit je hoofd aan het trekken bent.” Welnu, Evelien beheerste dit ‘wonderbaarlijke ding’ niet goed, voor haar viel dat al gauw onder de verboden categorie ‘wegkijken’. Tegenwoordig zou je zeggen dat ze altijd ‘aan’ stond, een tijd- en energierovende staat van zijn.

Ze zou dan ook misschien het tweede deel van de dubbelbiografie over Ischa en Jaap Meijer ook nu nog niet af hebben, juist omdat zij zich zo verplicht en geroepen voelde om zich te laten horen als ze dat noodzakelijk vond. En dat terwijl ze deze periode waarin de rechtsorde in grote delen van de wereld aan het wankelen is niet eens meer heeft meegemaakt.

Annet Mooij heeft haar archief overgenomen en de biografie van Ischa Meijer geschreven. Die werd natuurlijk anders dan als Evelien dat werk wel had afgemaakt en ze zou vast van alles goed en minder goed gevonden hebben van het eindresultaat.

Bij het diner na de presentatie van Annets boek heb ik iets gezegd wat ik nu kan herhalen met betrekking tot deze bijeenkomst vanavond: Wat zou het mooi zijn als ze hierbij was geweest en had kunnen zeggen: “natuurlijk had ik het net wat anders gedaan, maar wat goed dat HET er is!”

Verankerd voor de toekomst

HET – de Evelien Ganslezing en essay – begon als initiatief van drie mensen die zeer bij haar betrokken waren, Judith Bruinsma, Dienke Hondius en ik. Heel mooi dat er nu zo’n stevige samenwerking is gegroeid met De Groene, De Balie en het JCK, met als belangrijk onderdeel daarvan het Menasseh Ben Israel Instituut. 

Daarmee is de lezing – en het essay in De Groene – verankerd voor de toekomst. Heel veel dank aan deze partners en met name aan Xandra Schutte van de Groene, die een belangrijke rol speelde door het samenwerkingsverband aan ons voor te stellen en zich er zo stevig aan te committeren.

Want ook al “werpt een zelfgekozen dood een schaduw over iemands hele leven”, dat let ons niet om de schaduw af en toe te verjagen en het licht op de persoon en haar werk richten.

Op haar grafmonumentje – ontworpen door haar laatste partner Frank Diamand – staat onder haar naam: ‘historica, activiste, Mensch.’ 

Historisch diepgaand, maatschappelijk relevant en betrokken bij wat mensen beweegt.

Voor ons was van begin af aan duidelijk: In een lezing en essay ter ere van haar zullen deze drie aspecten van haar werk en persoon tot hun recht moeten komen. Historisch diepgaand, maatschappelijk relevant en betrokken bij wat mensen beweegt. De lezing zal deel moeten uitmaken van de moderne Joodse geschiedenis.

Simon Schama en Arnon Grunberg

Vanavond spreekt Simon Schama en treedt Arnon Grunberg op als moderator en interviewer. En dat is wel bijzonder. 

Evelien bewonderde Schama. Judith Bruinsma, die vaak met Evelien op vakantie ging, vertelde: tijdens een tussenstop in Houston zag Evelien Simon Schama lopen. Als giechelende schoolmeisjes zijn ze toen achter hem aangelopen, maar ze hebben hem uiteindelijk niet durven aanspreken.

Arnon Grunberg bewonderde ze ook. Ik vermoed dat ze in hem een geestverwant voelde vanwege zijn diepgaande betrokkenheid bij maatschappelijke thema’s in combinatie met zijn literaire werk. 

Creativiteit

Evelien heeft zichzelf naast onderzoeker zeker ook schrijver gevoeld. Als ze aan het schrijven was, stroomde haar creativiteit en genoot ze ervan precies die formulering te zoeken die haar zeer genuanceerde analyse het best kon beschrijven. 

Niet voor niets kreeg Evelien een prijs voor ‘literaire non-fictie.’

Ik geef dan ook graag het woord aan deze beide heren en ik ga ervan uit dat Evelien op het puntje van haar wolk zit en er ’t hare van zal vinden …  Dank u wel.

cover: Heleen Gans spreekt op de Evelien Gans Lezing, 2025. Foto Bloom