Het woord museum roept misschien beelden op van verweesde objecten in vitrines of van zalen vol schilderijen waarin een stemmige sfeer hangt. ANU Museum of the Jewish People in Tel Aviv kiest een andere benadering, hier staan verhalen over mensen centraal.
ANU (Hebreeuws voor ‘wij’ of ‘ons’) is de nieuwe naam van Beth Hatefutsot, het Diaspora Museum, dat in 2021 na een grondige transformatie heropende. Het voor zo’n honderd miljoen dollar verbouwde museum wil eerst en vooral herkenning bieden en empathie oproepen bij een Joods en niet-Joods publiek. Daarbij zet het alle mogelijke visuele en interactieve middelen in. ANU legt daarbij de nadruk op het vieren van Joodse cultuur en identiteit.
Mozaïek, identiteit en cultuur vandaag
Het museum presenteert het verhaal van het Joodse volk als een gevarieerd continuüm, in vier vaste opstellingen. De rondgang vangt aan op de derde verdieping. ‘Het Mozaïek, identiteit en cultuur vandaag’ geeft een inkijkje in Joods leven wereldwijd. Al in de eerste zaal maakt het museum duidelijk dat het Joodse identiteit niet eenduidig interpreteert. In 21 levensgrote videoportretten leggen mensen uit hoe zij hun Joods-zijn opvatten en vormgeven.
Is Joods-zijn afhankelijk van wie je afstamt, hoe of wat je gelooft, waar je woont, of wie je partner is? Het antwoord wordt meerstemmig gepresenteerd, maar het museum laat het eindoordeel wijselijk over aan de bezoeker. De opstelling deed me denken aan mijn busritten door Tel Aviv, temidden van gepiercde hipsters, langgerokte moeders, mensen overal vandaan. Vluchtige ontmoetingen, met sommigen een blik van verstandhouding. Dat is ook wat ANU met haar radicaal inclusieve benadering beoogt: de positieve ervaring van het je ergens in herkennen moet de opmaat vormen naar een gesprek over wat jou én de ander drijft.
Onderdeel van ‘Het Mozaïek’ is ook de bijdrage van Joden aan wetenschap, kunst en cultuur. De toonzetting van deze presentatie komt in eerste instantie wat triomfantelijk over, maar de lichtvoetige animatiefilm waarin 150 beroemdheden op muziek van hiphoppers Sha’anan Street & David Klemes dansend door het beeld trekken maakt het geheel verteerbaar.
De Reis, het verhaal van generaties
Een verdieping lager presenteert het museum een cultuurhistorisch overzicht, vanaf de exodus tot nu, getiteld: ‘De Reis, het historische verhaal van generaties’. Ik zie gezinnen en groepen dienstplichtigen met volle aandacht door de geschiedenis trekken. De tentoonstellingsmakers gaan niet voorbij aan de tragedies van vervolging, pogroms en Shoah, maar, zo begrijp ik, willen benadrukken dat er naast ‘oy gevalt!’ ook van ‘halleluja!’ kan worden gesproken. ANU maakt door het hele museum heen duidelijk dat Joodse geschiedenis niet alleen een mannenzaak is. Of het nu gaat om de kunsten, wetenschap, religie, politiek of dagelijks leven, overal wordt de bijdrage van vrouwen uitgelicht.
Op de begane grond vindt de bezoeker ‘De Fundamenten, een gemeenschappelijke basis en een universele boodschap’. Allereerst is er een kleine opstelling gewijd aan de Joodse ideeënwereld, opgedeeld in thema’s zoals je die in menig Europees Joods museum aantreft: de Sjabbat, Tora, de jaarcyclus en de levenscyclus, en de doorwerking van de Bijbel wereldwijd. Toch is dit niet de zoveelste verzameling historische religieuze voorwerpen, gestold in afstandelijke esthetiek. Het museum brengt de thema’s tot leven met hedendaagse kunst en fotografie, daarmee een brug slaand naar het heden. De foto die Adi Ness maakte van voedselzoekende migranten op een verlaten marktterrein roept onmiddellijk de associatie op met de Bijbelse Ruth en Naomi. Zo vertelt ANU niet alleen makkelijk in het gehoor liggende verhalen; het museum wil ook confronteren. ‘De Fundamenten’ sluit af met de opstelling ‘Halleluja! Kom samen, bid, studeer. Synagogen vroeger en nu’, voor mij de concrete aanleiding om ANU te bezoeken.
Halleluja! Kom samen, bid, studeer
In ‘Halleluja!’ staat een collectie van 21 modellen van synagogen centraal. Deze publiekslievelingen waren ook te zien in Beth Hatefutsot, het Diaspora Museum, zoals het instituut tot voor de verbouwing heette. Zo zijn er modellen van de Hollands-classicistische Snoge (1675) en de hierop geïnspireerde Touro Synagoge in Newport, Rhode Island (1763), maar bijvoorbeeld ook de zeventiende eeuwse Ibn Danan synagoge in Fez en de Beth Sholom Synagogue in Pennsylvania (1958). Deze Beth Sholom synagoge is door Frank Lloyd Wright vormgegeven als een sculptuur gevuld met hemels licht.
De synagoge-architectuur weerspiegelt de wisselwerking met lokale meerderheidsculturen, en zegt veel over de sociale positie én de opvattingen en idealen van de gemeenschap op het moment van de bouw. Ook in deze opstelling legt het museum de nadruk op handelingspraktijken, en niet op Jodendom als fenomeen. Waar in Beth Hatefutsot de maquettes verhaalden over een verdwenen Joodse wereld, positioneert ANU de synagogen nu als bruisende centra van Joods leven.
Artistieke verbeelding via animatiefilms
Maar hoe is dat verbeeld? Het museum liet animatiefilms maken die een impressie geven van het gebruik van de synagogen en de gemeenschappen alhier. Deze films zijn niet zozeer informatief – er klinken geen dialogen of voice-overs – maar bieden een artistieke verbeelding van wat zich in en rond de synagogen zou hebben afgespeeld. In de bijschriften wordt telkens één verhaal uitgelicht dat het karakter van de gemeenschap zou representeren. Daar valt wel wat op af te dingen: bij het model van de Snoge beschrijft het museum het tragische lot dat Uriël da Costa (ca. 1585-1640) ten deel viel in de Portugees-Israëlitische Gemeente. Wie op de jaartallen let, ziet dat de tentoonstellingsmakers hier de dramatiek hebben laten prevaleren boven de historiciteit.
Bij vrijwel alle modellen staan – als tastbare getuigen – ceremoniële voorwerpen opgesteld die binnen de betreffende gemeenschappen zijn gebruikt. Ook is er meer uitleg te vinden over historische ontwikkelingen in synagoge architectuur, en over de invulling van de synagoge als plek van samenkomst, gebed en onderwijs.
Even ontmoeten ‘wij’ elkaar, in ANU
Het sterkst komt de notie van vitaliteit tot uiting in de meters brede projecties op de achterwand van de zaal. In de fraai gemonteerde film ‘Arvit’ verwelkomen uiteenlopende gemeenschappen in Israël, Europa en de Verenigde Staten zingend de sjabbat: ‘Lecha dodi likrat kala, p’nei Shabbat n’kabelah!’, ‘Kom mijn geliefde, de bruid tegemoet, om de sjabbat te begroeten!’ In een andere film verenigen stemmen van over de hele wereld zich in het ‘Unetaneh Tokef’, een piyut uit de liturgie voor Rosj Hasjana en Jom Kippoer: ‘U opent het boek met herinneringen. Dat boek leest zichzelf, ieders handtekening staat erin’. Ik weet niet of ik helemaal vatte wat ik hier hoorde. Ik weet wel dat het mij raakte. Even ontmoeten ‘wij’ elkaar, in ANU.
Voor het schrijven van deze bijdrage is gebruik gemaakt van de museumwebsite en van notities gemaakt door de auteur tijdens zijn bezoeken op 6 en 7 juni 2022.
ANU Museum of the Jewish People, Tel Aviv University Campus, Klausner Street, Ramat Aviv
cover: ANU Museum of the Jewish people, Tel Aviv. Opstelling ‘Hallelujah! Kom samen, bid, studeer. Synagogen vroeger en nu’ (foto ANU)
Geef als eerste een reactie