In onderlinge realties gaat maar al te vaak de bekende songtitel op: sorry seems to be the hardest word. Zoals Elton John in 1979 componeerde:
What have I got to do?
When sorry seems to be the hardest word
Ooh yeah, sorry seems to be the hardest word
In het Jodendom ligt op deze aarde de uitdaging de relaties tussen mensen onderling goed te houden. Niet de ‘verticale’ relatie met G’d staat centraal in een mensenleven, maar wat iemand betekent voor de medemens. Het Jodendom kent geen ideaal van afzondering om zo’n pure verticale relatie te ervaren, zoals in veel religies gangbaar is, denk aan kloosters, het celibaat, retraites. In de joodse geschiedenis waren er wel groeperingen die zich terugtrokken om op een geïsoleerde locatie hun idealen na te leven zoals Essenen bij Qumran, maar dit werd nooit mainstream.
Juist op aarde
‘Niet in de hemel is de Torah’, zo staat in Dewarim 30-12. Juist op deze aarde ligt de uitdaging, tussen de mensen onderling, ofwel de zo belangrijke onderlinge relaties.
Joden vormen gemeenschappen met subgroepen waarin de onderlinge contacten niet alleen gevoed worden uit familiebanden. Ook collega’s, vrienden, een sjoelgemeenschap of een kennissenkring kunnen een sociaal netwerk vormen. Veel goeds in deze wereld is ontstaan door vruchtbare samenwerking tussen mensen in deze gemeenschappen. Hier gaan we in op situaties waar het beter kan.
De uitspraak ‘Waar mensen werken worden fouten gemaakt’ kan veel breder worden gemaakt: waar mensen leven, maken ze fouten. Wat is een fout? Volgens de joodse ethiek is een fout een handeling die een ander mens schade toebrengt. Fysieke, emotionele of materiële schade. Een schade die met opzet of door onwetendheid is toegebracht.
Belangrijkste opdracht van Hillel
Waar de Torah zegt ואהבת לרעך כמוך, ‘houd van een ander als van jezelf’ (Lev 19-18), geeft Hillel de oudere, een van de grondleggers van de Misjna, als belangrijkste opdracht:
‘Wat je zelf haat, doe dat een ander niet aan’. Hier vindt een omkering plaats van de regel ‘houd van een ander als van jezelf’. Deze krachige omkering vraagt om inlevingsvermogen en empathie. In de praktijk is de regel van Hillel (doe een ander niet aan wat jij niet wil dat jouzelf geschiedt) een terugkerend struikelblok in menselijke relaties.
Want, hoe weet je dat een ander tekort is gedaan of gekwetst door jouw toedoen? En wat kan je doen om hier achter te komen?
Serieus nemen
Om te beginnen: door een klacht serieus te nemen. Door een ander te laten uitspreken. Door hem of haar niet bij voorbaat af te serveren. Door de woorden tot je te laten doordringen. En je dan innerlijk te verplaatsen in de positie van die ander.
Pas als het je raakt kan er een begin worden gemaakt met het herstellen van de schade.
De Torah geeft een schema van herstelbetalingen aan. Met ‘oog om oog; tand om tand’ wordt financiële compensatie voor geleden schade bedoeld. Maar in veel gevallen gaat het bij menselijke conflicten om emotionele schade.
Koning David
Hillel, die in Babylonië werd geboren, stamde via zijn moeder af van David haMelech, Koning David. Het mooie beeld dat bestaat van David, deze ideale herder-koning-dichter-harpist, wordt behoorlijk verstoord door de strategie die hij toepaste in zijn liefdesleven.
Dat zijn oogappel Batsheva was getrouwd, weerhield hem er niet van haar te ontbieden, tot minnares te maken en te bezwangeren. ‘…her beauty and the moonlight overthrew her..’ zou Leonard Cohen later over hierover dichten in zijn meest bekende song Hallelujah:
Now I've heard there was a secret chord That David played, and it pleased the Lord But you dont really care for music, do you? It goes like this, the fourth, the fifth The minor falls, the major lifts The baffled king composing Hallelujah Hallelujah, Hallelujah Your faith was strong but you needed proof You saw her bathing on the roof Her beauty and the moonlight overthrew her She tied you to a kitchen chair She broke your throne, and she cut your hair And from your lips she drew the Hallelujah Hallelujah, Hallelujah Well, maybe there's a God above As for me all I've ever learned from love Is how to shoot somebody who outdrew you But it's not a crime that you're hear tonight It's not some pilgrim who claims to have seen the Light No, it's a cold and it's a very broken Hallelujah Hallelujah, Hallelujah zie songteksten net voor de hele tekst
De wettige echtgenoot van Batsheva werd op slinkse wijze indirect uit de weg geruimd.
Liet David dit allemaal van zich afglijden? Nee, hij kende wel degelijk schaamte en had schuldgevoelens. Hoewel Batsheva een machtige koningin werd die haar zoon Shlomo op de troon kreeg, werd de koning zelf innerlijk verscheurd. Boetedoening liet hem niet meer los.
Schuldbewust-zijn levert in het algemeen niet zo vaak nuttige gevoelens op, behalve wanneer de weg van reparatie wordt bewandeld. Een belangrijk markeringspunt op deze weg is: het erkennen van schadelijk gedrag en het aanbieden van gemeende verontschuldigingen. Dat is niet altijd gemakkelijk.
Hoogmoed
Erkennen dat je fout zat en laten blijken dat je lessen wilt trekken uit de misstap vergt het opzij zetten van hoogmoedigheid. En hoogmoed is een veel voorkomende eigenschap, bij individuen, zeker in onze ‘narcistische tijd’, ook bij organisaties als een geheel kan hoogmoed koning zijn. Dan kan hoogmoed schuld en schuldgevoelens verdringen.
Excuses, geen pleister op de wond
Het aanbieden van excuses is geen pleister op de wond waarna deze spontaan geneest. Gedane zaken nemen geen keer. Maar het is essentieel dat een ‘dader’ laat zien tot inzicht te zijn gekomen van zijn (of haar) verkeerde daden (zoals Koning Davd verleiding van een getouwde vrouw). Excuses zijn waarachtig als dit inzicht wordt gedeeld met het slachtoffer en er duidelijk erkenning komt van het leed van een slachtoffer. Deze sociale mechanismen zijn zo oud als de mensheid.
Maimonides
Wat wordt er verwacht van de benadeelde partij? Maimonides besteedde in zijn codificatie van de mondelinge leer (Mishnee Torah) hieraan al uitdrukkelijk aandacht:
‘Het is een mens verboden om haatdragend te zijn en niet te willen vergeven. Integendeel, in elk geval moet hij de overtreder vergeving schenken; Als een dader hem om vergiffenis vraagt moet hij zich niet onwillig opstellen maar deze vergiffenis met zijn gehele hart en gehele ziel schenken.’
Het is waar: Sorry seems to be the hardest word, maar een diep gevoeld uitgesproken ‘sorry’ is de eerste stap op weg naar het herstel van beschadigde intermenselijke verhoudingen. Uiteindelijk kan een verstoorde sociale balans alleen met rechtvaardigheid, met het geven en aannemen van verontschuldigingen tot normalisering komen.
cover beeld: courtsey Chabad.org
Dank voor je waardevolle woorden, Aviva.
Het woord verontschuldiging is de moeite waard om op in te zoomen. Het impliceert de intentie om zich te ontdoen van schuld en houdt daarmee tevens erkenning van die schuld in. Je verontschuldigen betekent het tonen van boetvaardigheid in specifieke mate. Wat de vraag oproept in hoeverre je daarbij zelf de boete om die schuld in te lossen bepaalt, of dat het juist aan de beschadigde partij is om de prijs vast te stellen waarvoor je jezelf kunt verschonen.
The third way (naar mijn overtuiging: there`s always a third way):
een beroep te doen op een niet direct betrokkene om hierin uitspraak te doen of te bemiddelen. Het kan een mens zijn, een aardse instantie of, wanneer beide partijen daartoe bereid en bij machte zijn, de Goddelijke instantie, tot wie men zich kan wenden om op geëigende wijze uitspraak te doen.
Voor de ethische richtlijnen die bij het proces betrokken zijn, kan men ten volle putten uit de Joodse leer, die weliswaar niet ín de hemel is – Dewarim 30:12 – maar er volgens diezelfde Joodse leer wel uit afkomstig. De vraag ‘wil je mij verontschuldigen?’gaat vooraf aan de vraag ‘kún je mij verontschuldigen?’, beide zijn niet aan elkaar gelijk maar wel als voorwaarden met elkaar verbonden.
Het zou meer dan alleen een idiomatische verrijking zijn, wanneer voor de vraag ‘wil je mij verontschuldigen?’ ook het antwoord: ‘ik verontschuldig jou’ zijn intrede doet. Laat ons Joods bewustzijn ons altijd de mogelijkheid van een actieve wederzijdse wending ten goede voor ogen houden.
Beste Etienne Denneboom,
Dank voor deze doorwrochte reactie.
Doel je op ‘mediation’?
In de Engelse taal die mij omringt hoor ik vaak: ‘Apologies accepted’. Het gaat dan uiteraard om kleine akkefietjes…
שבת שלום
Aviva Pels
Mediation: zo kun je het zeker noemen. Ons Opperwezen als grote assistent-vereffenaar, daar zie ik ook wel wat in.
Over excuses, je verantwoorden cq verantwoordelijkheid nemen, en dan nu op het politieke vlak: gisteren was het weer zover. Boris Johnson gaf te kennen – na ‘renewing my apology’ – ‘full responsibility’ te nemen voor waarin hij op Downing Street 10 tekort was geschoten. Ik hoop dat je het FT/FD artikel van Simon Kuper kunt lezen – “Waarom Boris Johnson (tot nu toe) overal mee wegkomt” – maar ook als dat niet het geval is: Rutte mag dan niet op Eton en Oxford zijn schoolgegaan, qua methodiek hebben ze bij elkaar in het zelfde bankje gezeten.
Wat zij namelijk doen is wél uiteindelijk contrecoeur hun verantwoordelijkheid uitspreken, maar die vervolgens juist niet némen. Immers, de aangewezen consequentie, aftreden, wordt resoluut van de hand gewezen. Vaak valt een Johnson of Rutte dan terug op ‘de belangrijker en urgentere zaken die in het landsbelang aan de orde zijn’, daarmee ponerend dat voor het behartigen daarvan de noodzaak van hun aanblijven buiten kijf staat.
De vraag die ik zelf keer op keer zo graag zou willen stellen, maar in het parlement op die momenten nooit hoor: ‘denkt de premier dat iemand anders in zijn plaats die landsbelangen niet net zo goed, of zelfs beter zou kunnen behartigen? Is het idee, dat hij de enige is die daarvoor geschikt zou zijn, niet een waanidee, ingegeven door de onwil om afstand te doen van de macht? Beseffen de premier en zijn partij wel dat deze overschatting van de eigen capaciteiten en onderschatting van die van anderen uiterst schadelijk is, juist voor dat landsbelang?’
De politicus m/v die bij dergelijke ‘sorry is the hardest word’ debatten die vragen durft te stellen, kan op mijn instemming rekenen.
https://fd.nl/samenleving/1440581/waarom-boris-johnson-tot-nu-toe-overal-mee-wegkomt-nze2ca4xLUJX
Ha! Mooie vergelijking …tussen de ‘fratsen’ van Johnson en Rutte. Waren het maar fratsen, eigenlijk. De burgers worden in de maling genomen, er wordt niet serieus naar ‘het volk’ geluisterd en de heren komen er nog mee weg ook. Niet dement maar vaak ‘geen actieve herinnering aan ..’. Plaatsvervangende schaamte.
Nu ik je toch aan de lijn heb Aviva, en met permissie: in de vermelde tekst van Hallelujah is een vergissing geslopen. De derde, door jou geciteerde regel van het tweede couplet luidt ‘Her beauty and the moonlight overthrew you’.
En dat stelt me ook in de gelegenheid een lans te breken voor de uitvoering die mijzelf het meest dierbaar is, die van John Cale. Twee versies, in de live versie begint het bij 54.22
Sjabbat sjalom, de sjabbat waarop we Torat HaKohanim, de priesterleer besluiten met chazak, chazak, wenitchazek – wees sterk, wees sterk, en ja, laten we elkaar bekrachtigen.
https://www.youtube.com/watch?v=YEpuBzBZoe4
https://www.youtube.com/watch?v=4oQOUSZTG28
Wow, dankjewel, ja inderdaad er is een fout ingeslopen…Ik wist niet eens dat er een versie van Cale is! In een ander leven bezocht ik een live concert… Rotterdam, december 1977…
Geachte Aviva Pels,
Met belangstelling heb ik jouw artikel van 25 mei 2022 gelezen. Ik ben het – voor wat het waard is – volkomen met je eens.
Zie ook mijn reactie op het Communiqué van Joods Maatschappelijk Werkbericht van 16 november 2021, tevinden op: https://www.staal.bz/Books/Auteur/Auteurspage-2021-11-26.pdf
Met vriendelijke groet,
Philip Staal