In augustus 1981 reisde ik naar de voormalige Sovjet-Unie met de Amerikaanse fotograaf Shmuel (Sam) Silver. Velen waren ons voorgegaan met als doel de vervolgde Joden en Refuseniks te bezoeken. We namen boeken voor hen mee en Joods-rituele voorwerpen én kosjer eten te brengen. In 1985 zou ik nogmaals gaan.
1941 Kiev
De eerste grote genocide op Joden in de Sovjet-Unie vond plaats in Kiev, op de laatste twee dagen van september 1941. Bijeengedreven bij het ravijn bij Babi Yar worden tussen de naar schatting 33.000 en 35.000 Joden en andere vijanden van het binnengevallen Nazi-Duitsland gefusilleerd. Er zijn 29 overlevenden bekend.
Afgelopen week werd veel gepububliceerd over Babi Yar, waar de herdenking van de genocide plaatsvindt. Deze herdenking leidt tot heel wat woede, ruzie en controverse.
Het bloedbad van Babi Yar is uitgevoerd door Nazi-Einsatzgruppen met hulp van het collaborerende deel van de Oekraïnse politiemacht.
1981 No-go area
Na onze aankomst in Moskou reizen we per trein naar Kiev. Omdat we op de eerste dag nog onopvallend in de groep Nederlandse toeristen blijven, doen we mee aan een bustour door Kiev. In de bus herinner ik me hoe de Britse auteur D.H. Thomas in ‘The White Hotel’ het tragische levenseinde van zijn imaginaire hoofdpersoon bij Babi Yar, beschrijft. De Russische tourgids babbelt in haar grappig klinkende Nederlands over de roemruchte geschiedenis van Kiev. Sam volgt het niet. Hij fotografeert. Nadat ik de gids even onderbreek om te vragen of zij iets kan toevoegen over de geschiedenis van Babi Yar, de locatie, misschien het monument of de gruwelijke gebeurtenissen, waar om te beginnen al ongeveer 35.000 Joden vermoord werden in de laatste twee dagen van september 1941, kijkt ze mij niet aan en zegt met een onbewogen gezicht, ‘dit is niet ons onderwerp vandaag en ik weet niet wat u bedoelt’.
Sam vraagt me cynisch: Surprised?
Dan bedenk ik, dat de tourguide misschien geen Russische, maar een Oekraïense is. Babi Yar is na veertig jaar nog steeds een no-go area.
1961 Jevtoesjenko
Babi Yar krijgt als symbool voor jodenvervolging twintig jaar ná dato een plaats in de Russische literatuur van de Sovjet-Unie. De in 2017 overleden Russische dichter Jevgeni Jevtoesjenko, die overigens gedurende zijn leven een gecompliceerde verhouding met de Sovjet-autoriteiten onderhoudt, heeft Babi Yar een plek gegeven in zijn gedicht uit 1961, dat begint met:
Er staat geen monument bij Babi Jar.
Er is alleen de steile afgrond, als een ruwe gedenksteen.
Ik ben bang.
Vertaling Marko Fondse, pseudoniem van M.C. van Dijke
De dichter, een Rus, identificeert zich aan het eind van zijn gedicht nadrukkelijk met de Joden en keert zich tegen het antisemitisme.
1962 Sjostakovitsj
De componist Dimitri Sjostakovitsj geeft de herinnering aan het bloedbad van Babi Yar een plaats in de muziek door de tekst van het gedicht van Yevtoesjenko te voorzien van muziek in zijn dertiende symfonie, gecomponeerd in 1962.
Agressief genegeerd
Na de Tweede Wereldoorlog is in de Sovjet-Unie geprobeerd de Holocaust te ontkennen, negeren én uit het collectieve geheugen te wissen. Dat wil zeggen: het heldhaftige verzet van het Rode leger tegen Nazi-Duitsland wordt gepropageerd tot historisch symbool van nationale trots. Dat de oorlog van Hitler als belangrijk ideaal de uitroeiïng van de Joden had, wordt decennialang agressief genegeerd. De relatieve dooi onder Chroetsjov, opvolger van de dictator en massamoordenaar Stalin, brengt hier enige verandering in.
1966 Kleine obelisk
Bij het ravijn waar uiteindelijk naar schatting van de Neurenberg-processen 100.000 doden zijn gevallen, wordt een kleine obelisk als herdenkingsmonument geplaatst. De slachtoffers worden niet benoemd als Joden of Roma.
1976 Beeldhouwwerk
Er wordt een groot beeldhouwwerk in de bekende Sovjet-realistische stijl onthuld. Voorstellende neervallende, stervende en bezweken neergeschoten burgers van de Sovjet Unie.
1991 Grote menora
Er wordt een grote menora, als eerste Joodse monument bij Babi Yar geplaatst.
Het is inmiddels een halve eeuw na de genocide in Kiev.
2006 Moshe Katsav
De Sovjet-Unie is uiteengevallen en na de Oranje Revolutie in de Oekraïne is Victor Yoesjenko aan de macht gekomen. Een grote internationale herdenking, 65 jaar na de massamoord, wordt bijgewoond door de president van Israël Moshe Katsav en opperrabbijn Lau.
Try out
Laatstgenoemde noemt Babi Yar een ‘try out’ voor Hitler. Toen de wereld niet reageerde op deze locale genocide, stond hem weinig in de weg om de Endlösung bij de Wannsee Conferentie in 1942 door Nazi kopstukken te laten plannen. In minder dan twee uur wordt het lot van de Europese Joden bepaald. De lokale genocide in Kiev, bij Babi Yar toonde aan dat mét Einsatzgruppen deze eliminatie mogelijk was.
2016 Educatief centrum
Bij de 75-jarige herdenking wordt er nog grootser uitgepakt door de Oekraïne. Gesteund door Porosjenko, dan president van Oekraïne, wordt er de bouw van een educatief centrum bij Babi Yar aangekondigd. Oekraïne werkt mee aan het uitdijend aantal monumenten.
2020 Twee reisverslagen
Na een poging Sam Silver te vinden, van wie ik behalve het reisverslag (voor Israëlische opdrachtgevers) foto’s en tekeningen bezit, kom ik in contact met zijn weduwe Nechama Silver. In Mevo Modiin (‘Carlebach Moshav’) heeft hij na twintig jaar zoeken en zwerven wél zijn gelukkige bestemming gevonden. Nechama heeft vrijwel al haar bezittingen verloren bij een grote brand in de moshav, maar wel heeft ze tussen haar papieren een reisverslag uit 1981 van de hand van Sam gered. Er zijn tot mijn verrassing twee reisverslagen. Als we de documenten (ouderwets getypt en in goed Engels) vergelijken, blijken de teksten elkaar niet tegen te te spreken, maar aan te vullen.
En inderdaad, in Kiev waren we toeristen. In Odessa zijn last minute alle contacten met Refuseniks gecanceld omdat er teveel invallen waren van de politie. In Kiev, Kishenhev (het huidige Chisināu in Moldavië) waar we verassend genoeg een Sjoeldienst op Sjabbat kunnen bijwonen, spreken we vertegenwoordigers van de Joodse gemeenschap. En we bezoeken mensen thuis. Sommigen ziek en depressief, anderen strijdlustig en doortastend.
In Leningrad (St. Petersburg) en Moskou kunnen we gaan en staan waar we willen, maar worden allengs bedrukter. Door het contact met Joden die volkomen worden tegengewerkt, getreiterd, onderdrukt en vervolgd door een antisemitisch regime.
2021 Marina Abramovic
Blij verrast lees ik in de Israëlische krant Haaretz dat er een installatie bij Babi Yar zal worden onthuld van de performance artist Marina Abramovic. De Grande Dame van deze tak van kunst. Ik ben nieuwsgierig.
Heel erg out of the box lijkt Abramovic (Belgrado, 1946) dit keer niet te denken. Ze heeft een muur laten plaatsen van aanzienlijke omvang, veertig meter lang en drie meter hoog, gemaakt uit plaatselijke delfstoffen, kool en bedekt met kristallen. Haar inspiratie ontleent ze aan de Klaagmuur. Die is daar nooit voor gebouwd (westelijke ommurig van het Tempelcomplex in Jeruzalem), maar al eeuwenlang een plaats waar velen hun zorgen, verdriet, rouw en pijn voelen en uiten.
De andere kant van de berichtgeving kleurt alles gitzwart.
Eind oktober pas lees ik dat voor de installatie van Abramovic zeer grote bedragen zijn neergeteld door Russische oligarchen. De Joodse gemeenschap van Kiev is er op z’n zachtst gezegd niet blij mee. Er wordt met walging en woede publiekelijk over geklaagd. Het complex van monumenten wordt in verschillende media (waaronder de Washington Post) vergeleken met Disneyland. Het herdenken van de vermoorde Joden en niet-Joden is onderdeel gemaakt van een strijd tussen Rusland en Oekraïne.
2024 Geplande oplevering van het Educatieve Centrum bij Babi Yar
Tot slot, mijn weergave van de geschiedenis en de rol die monumenten of andere kunstvormen daarin spelen, doet uiteraard geen recht aan de geschiedenis van de ongelooflijk tragedie van de bloedbaden in Kiev in de Tweede Wereldoorlog.
Het stemt tot treurnis hoe politieke strijd, macht en geld een herinneringsplek voor zoveel zinloos vergoten bloed beïnvloeden.
Bronnen:
Testimony of Dina Pronicheva about the annihilation of the Jews in Babi Yar on September 29-30, 1941
https://www.independent.co.uk/news/world/europe/babyn-yar-holocaust-ukraine-russia-b1940410.html
m.m.v. Batsheva Wolf (Pels)
cover illustratie: Anneke Coster speciaal voor De Vrijdagavond
Geef als eerste een reactie