Grootse plannen van Beth HaMifgash op het herdenkingsplein in Kleef

Tegen het einde van de Tweede Wereldoorlog werd de binnenstad van Kleef (vlakbij Nijmegen) vrijwel volledig veranderd in een puinhoop. 

Weggebombardeerd werd ook de Joodse school, gebouwd in 1821. 

De net zo oude synagoge was al in de nacht van 9 op 10 november 1938 tot op de grond toe afgebrand. Die nacht, de ‘Kristalnacht’, was qua misdadigheid een niet mis te verstane opmaat in de richting van de Holocaust. 

Na de oorlog werd er in Kleef veel getreurd, veel herbouwd en nieuw gebouwd, maar de uitgeroeide Joodse gemeenschap verdween grotendeels uit het algemene bewustzijn. 

Synagogenplatz 

In 1977 werd aan de muur van het restje fundament van de Joodse school een plaquette aangebracht met het ons welbekende shema israel, adonai elohenu, adonai echad, met Duitse vertaling en een summiere uitleg.  

Het duurde tot 2002 – 57 jaar na de oorlog – voor er een echte herdenkingsplek werd ingewijd, op de plek waar tot de Kristalnacht de synagoge stond, vlak bij waar eens de Joodse school stond. 

Het werd de Synagogenplatz genoemd en kreeg een mooie bakstenen muur waaraan metalen blokjes met de namen van de vermoorde Kleefse Joden zijn vermeld. In het plaveisel kun je de plattegrond van de synagoge herkennen. 

Buren zonder grenzen

Sindsdien vinden daar elk jaar op 9 november – weer of geen weer – bijzonder waardige herdenkingen plaats. Jarenlang georganiseerd door de vereniging Nachbarn ohne Grenzen / buren zonder grenzen. De burgemeester hield een toespraak en er werd een schoolklas bij betrokken – elk jaar een andere – die iets bijzonders voorbereidde. 

Ook werden er andere sprekers en musici uitgenodigd. Ik was er altijd bij, met een kippa op m’n hoofd, want tenslotte was het de plek van de synagoge. 

Een paar jaar geleden nam de in 2013 (op mijn initiatief) opgerichte organisatie Haus der Begegnung – Beth HaMifgash het over. Deze vereniging, die overigens niet een Joodse club is (dan zou die in Kleef microscopisch klein zijn), zet zich in voor een leven zonder antisemitisme en racisme. 

Sinds die tijd voer ik bij de herdenking op de Synagogenplatz af en toe het woord. Omstreeks 2008 kwam ik – terwijl ik daar in de eerste rij zat te luisteren – op het idee dat het toch wel wat mager was, daar elk jaar met zo’n 120 mensen, en meestal steeds dezelfde, uit een stadsbevolking van 53.000 zielen bij elkaar te komen, een beetje te luisteren en in de toespraken te horen dat zoiets nooit meer mocht gebeuren. 

Leegte en stilte

De rest van het jaar gebeurde daar, in de schaduw van de Schwanenburg en de Stiftskirche niets. Bijna niets tenminste, want natuurlijk kwamen er altijd wel mensen met een toeristenfoldertje in hun hand kijken en af en toe verschenen er ook weleens schoolklassen. Maar voor de rest: leegte en stilte. 

Sommige inwoners vonden het passend. Ik vond het te weinig. Ik sprak met het bestuur van de Joodse gemeente in Krefeld, die voor het Joodse religieuze leven van het Nederrijnse gebied verantwoordelijk is. 

Ze verklaarden hun volle steun voor een origineel bouwplan van een plaatselijk architectenbureau. Het plan behelst: We gaan een huis bouwen, grotendeels met muren van glas. De begane grond blijft open en vrij toegankelijk, behalve een klein deel met een trappenhuis en een liftschacht, want er verrijzen twee verdiepingen boven het herdenkingsplein. 

Herinnering levend houden 

Daar zal dan zo spoedig mogelijk het hele jaar door van alles te doen zijn. Voorlopig heet dat huis Haus des Erinnerns und Gedenkens, een beetje moeizaam met die dubbele tweede naamval en ook wat al te zeer op het verleden gericht. 

Want de doelstelling is heel anders: de herinnering aan die vreselijke periode van 1933 tot 1945 moet levend blijven, maar vooral door activiteiten die gericht zijn op een medemenselijke en democratische toekomst. 

We hopen heel snel een slordige vier miljoen euro bij elkaar te sprokkelen voor het gebouw zelf, maar daar komen dan al heel gauw de kosten voor een rijk programma bij. 

Hier op de plek waar het destijds zo vreselijk is misgelopen, gaan we intensief werken aan een betere en rechtvaardige toekomst.

Niet alleen zullen er activiteiten vanuit de vereniging Beth HaMifgash plaatsvinden en kunnen schoolklassen er bijvoorbeeld geschiedeniswerkstukken laten zien, maar er zullen zeer uiteenlopend lezingen, gesprekken en concerten plaatsvinden. 

Organisaties uit de wijde regio – ook van de Nederlandse kant van de grens – zullen hier actief kunnen worden: reizende tentoonstellingen, ontmoetingen, congressen, noem maar op. De gedachte is: hier op de plek die er getuigenis van aflegt hoe zeer het destijds in misgelopen, gaan we intensief werken aan een betere en rechtvaardige toekomst.

Meedoen om dit ‘herinneringshuis’ mogelijk te maken?
Zie voor meer info: Haus des Erinnerns und Gedenkens.

cover: Begane grond met uitzicht op de herinneringsmuur, beeld met dank aan Hdeug.