Oost-Joodse Pesach in de Plantage

Wij woonden in de Plantage aan de Henri Polaklaan 42A, 2-hoog. Het hoekhuis tegenover de hoofdingang van Artis. 

De Plantage was ook na de oorlog nog een beetje een Joodse buurt. Er woonden vrij veel Joodse families in onze straat, waarvan er twee traditioneel waren met een koosjere huishouding. 

Een daarvan waren wij.  In de maanden voor Pesach was dat bij ons in huis voelbaar. Mijn moeder werd zenuwachtig, kamer na kamer werd schoongemaakt. We mochten in die schoongemaakte kamers geen brood meer eten. 

De seforim van Reb Kleinberger

Mijn grootvader Reb Aron Kleinberger woonde bij ons in huis, hij had een goed gevulde boekenkast met uitsluitend Joods-religieuze boeken ofwel seforim. 

Al deze boeken werden op het balkon van opa’s kamer schoon geklopt. Stuk voor stuk werden de boeken van hun plaats gehaald uit de boekenkast, open gebladerd en geklopt alsof deze vol met chameets (broodresten) waren. Van de bibliotheek werden misschien maar tien verschillende boeken per jaar gebruikt.

Van verschillende producten werd veel ingekocht. Rozijnen bijvoorbeeld kwamen in een grote houten kist evenals sinaasappelen. Die kisten werden gesloopt voor Pesach en het hout kwam op het granieten aanrecht terecht nadat dit ook al super was schoongemaakt. 

Pesachsfeer

De Pesachsfeer zat er al helemaal in. De pannen werden gewisseld. We hadden boven in de keuken een grote kast met uitsluitend Pesachspullen. Ja, alles dubbel. Natuurlijk voor melkkost en voor vleeskost apart servies.

Ik vond het leuk ieder jaar die vreemde pannen te zien. 

Alles was anders. Het glaswerk ging drie dagen in plastic bakken in het water, die stonden op het balkon en werden dagelijks bijgevuld. 

We hadden een groot gezin: ouders met vier kinderen en mijn opa in ons huis. Een week voor Pesach begon mijn moeder te koken. Bij de Ietsje Keller in de Roetersstraat werden de meeste boodschappen gedaan voor Pesach, maar ook bij de firma Kalkstein (onze Koheen in de Nieuwe Kerkstraat Sjoel) in de Plantage Kerklaan en bij Mouwes in de Utrechtsestraat. 

Kippen van Quiros

Het vlees kwam van de firma’s Keizer en de kippen van Quiros, beide gevestigd in de Jodenbreestraat. Alles was anders. Blikken met gele citroenzuurtjes die alleen met Pesach werden verkocht.

Het vlees moest nog koosjer worden gemaakt. Het werd gezouten in een rieten mand, die stond op een emmer zodat het bloed uit het vlees kon worden opgevangen. Twee uur in het zout, dan één uur in het water. Ongeveer, de tijden heb ik niet zo precies meer in herinnering. Wel dat de smaak van het vlees helemaal verloren ging.

Kippenlevertjes werden op een soort metalen flexibele rooster gelegd, met een vork ingeprikt en op het vuur van het fornuis gelegd om zo koosjer gemaakt te worden. Alles werd uit de kip gebruikt. Maagje, niertjes en de hals. De hals werd opgevuld, dichtgenaaid en in de soep meegekookt (niet op Pesach want er ging meel in).

Soms had mijn moeder een ‘sjaale’ (sje’eela, in modern Hebreeuws), een vraag of een van de ingewanden van de kip wel in orde was.

Dan werd ik naar de rabbijn gestuurd met de kip. Dat was Rav Katz, een oude lieve man met een lange witte baard die uitsluitend Jiddisch sprak. 

Hij was een groot geleerde en had vele boeken geschreven. Hij kwam door persoonlijke interventie van koningin Wilhelmina naar Amsterdam. Op deze geschiedenis kom ik op een ander moment terug.

Op de step naar Rav Katz

Rav Katz woonde op de Nieuwe Keizersgracht. Ik denk dat ik er op mijn step heen ging. Ik vond dat leuk en spannend hoe de Rabbijn de kip inspecteerde en meestal werd die koosjer verklaard.

Wij bereiden ons er op voor om de Hagada te lezen en te vertalen. Ook op de lagere school, Rosj Pina, werd aan de voorbereiding van Pesach veel aandacht besteed, vooral tijdens de Joodse lessen.

We mochten van mijn moeder altijd meedoen aan de voorbereiding van Pesach in de keuken met allerlei klusjes en natuurlijk was het proeven het leukste. 

Er werden speciale gerechten gekookt die we uitsluitend op Pesach aten. Borsjt bijvoorbeeld, een soort bietensoep, en wij waren gek op ‘grieven, griefjes’ oftewel kaantjes gemaakt uit gestold kippenvet. Eigenlijk gif voor het lichaam.

Gallarette, gestolde soep extract uit kalfsknie getrokken. Sülze in het Duits, het zag er uit als een bibberende kwal. Mägalle (maagje) in de soep en niet te vergeten de kippeneitjes.

De specifieke matze gerechten, Oufgefrischte matse, een vochtig gemaakte matse en dan over een vuurtje van het fornuis gehouden zodat het vocht eruit ging, daarna met dik boter en zout besmeerd, een heerlijk gerechtje. 

Matsebraai

Matse in een kop koffie gebrokt, in stukjes gemaakt in de koffie met suiker. Een matsebraai, een matse in stukjes gemaakt in een schaal met een paar geklopte eieren, laten weken in het ei, met zout peper en paprika dan in een pannetje bakken van beide kanten licht bruin laten worden, heerlijk matse gerecht. Je kunt er ook een gefruit uitje, mooi bruin gebakken, doorheen doen.

Natuurlijk gremelisj en boebalech met suiker, een in een pan gebakken flensje van matsemeel en ei.

In de namiddag moesten we naar bed om de lange Seideravond aan te kunnen zitten, die zitting duurde vele uren. De volgende dag in sjoel werd er opgeschept wie de langste Seider had.

Afikoman als nagerecht

Mijn opa zat of lag tegen een groot kussen op de bank. Daaronder verstopte hij de afikoman, het stuk matse als nagerecht. Wij probeerden het te stelen en te verstoppen. Als de maaltijd, een gigantisch vijfgangenmenu, was afgelopen moest de afikoman worden gegeten. 

Als die afikoman er niet meer was onder opa’s kussen, werd er onderhandeld over een cadeau. Dan kreeg opa – nadat er goede afspraken waren gemaakt over een mooi cadeau – zijn stukje matse terug en konden wij de maaltijd beëindigen en met de na-Seider voortzetten.

Oost-Joodse melodieën

De kinderen moesten om beurten stukjes vertalen. Er werd verhaald over de uittocht uit Egypte, alsof wij dit zelf hadden beleefd. Er werd veel gezongen tijdens de Seider.

Ik koester deze herinnering samen met de mooie Oost-Joodse melodieën van de laatste liederen uit de Hagada.

Hasjana Haba BeJeroesjalajim

Chag Pesach Sameach