Shtisel dus. Daar waren we in de vorige Vrijdenkers gebleven. Ik maak er een long read in twee delen van, want wat is het een meesterwerk.
Hoe lastig is het om de nuances uit zulk soort gesloten gemeenschappen adequaat op het doek uit te beelden? Nooit eerder is het op zo’n sympathieke en reële wijze gedaan. Reëel voor de hedendaagse leefwijze van de Yerushalmi gemeenschap. Ultraorthodoxe, asjkenazische joden met een afkeer van zionisme.
In de huidige tijd zien we twee bewegingen binnen de ultraorthodoxie: radicalisering met alle gevolgen van dien voor integriteit en humaniteit, of consolidatie met de wat meer moderne leefwijze, zoals terug te vinden is in een Westerse, civiele maatschappij. Bij het laatste ontstaan er allemaal nieuwe constructies van ‘haredi’ met een vleugje modern.
niet antisemitsich
Het eerste vinkje is voor: de productie is niet antisemitisch. De grote neus van Nuchem Shtisel had niet gehoeven omdat 99,9% van de Joodse bevolking zo’n neus niet heeft. En omdat we weten wat dit soort minachtende beelden heeft veroorzaakt in de geschiedenis. Misschien vooral in combinatie met zakenman zijn. Tegelijkertijd, hoeveel soortgelijke ultraorthodoxen zoals in de serie zijn er vandaag de dag nog? En zo’n neus kan misschien nog voorkomen bij de oudere generaties uit Oost-Europa, dus ach, ik til er niet zwaar aan.
Kanttekening voor de oplettende kijkers: dat gevloek van Nukhem Shtisel is wat mij betreft behoorlijk mild. Er zijn heus ultraorthodoxen die veel erger zijn in hun gescheld als ze het hebben over seculieren of niet-Joden.
helden en lafaards
In het publieke debat wordt gezegd dat de kunstenaar uit seizoen één waar Akiva Shtisel voor werkt een oplichter is. En dat zijn personage daarmee enigszins antisemitisch is. De man laat Akiva en anderen het werk doen, zet slechts een krabbeltje onder de schilderijen en verkoopt ze voor grote bedragen, alsof het zijn eigen kunstwerken zijn.
Dat die man zeer afstotelijk is, mag wel duidelijk zijn, maar daarmee is hij nog geen antisemitisch portret. In producties zijn er nou eenmaal protagonisten en antagonisten, oftewel helden en lafaards.
Daarbij, als ik het werk van Akiva doortrek naar mezelf, dan kan ik zeggen dat ik al bijna zeventien jaar ongeveer hetzelfde doe. Vaak weet het grote publiek niet dat bedrijven en personen consultants in PR, marketing en communicatie zoals ik achter de schermen inzetten voor hun glorie. Voor kenners is dit wel gemeengoed en bovendien een bestaand en gereguleerd vak.
Fun fact: de eigen kunstwerken van Akiva Shtisel zijn in het echt gemaakt door Alex Tubis. Give credit where credit is due.
Shtisel is een razend populaire Netflix-productie. In de serie worden de levens gevolgd van diverse karakters in Geoela, een ultraorthodoxe wijk in Jeruzalem, waaronder:
Shulem Shtisel, rabbijn en vader van Akiva Shtisel
Zvi Aryeh en Giti Weiss. Shulem Shtisel heeft een broer Nuchem Shtisel.
Lippi Shtisel is de dochter van Nuchem.
Giti Weiss is getrouwd met Lipi Weiss.
Ruchami en Yosa’le Weiss zijn twee van hun kinderen. Hanina Tonik wordt de man van Ruchami.
Zwi Aryeh is getrouwd met Tovi Shtisel.
Elisheva, Lippi en Racheli Warburg zijn de drie liefdes van Akiva Shtisel. Meer via Wikipedia.
dwangmatigheid
Het tweede vinkje is voor hoezeer de productie een psychologische puzzel is van humane uitingen binnen een muurvast, ultraorthodox raamwerk. De productie One of Us bijvoorbeeld, laat cases zien van hoe de dwangmatigheid binnen de ultraorthodoxie er werkelijk aan toe kan gaan, met bijbehorende schendingen van kinder- en mensenrechten. Wat in seizoen één op een bepaalde wijze wordt uitgebeeld, blijkt uiteindelijk in seizoen drie psychologisch toch anders in elkaar te zitten.
Laat ik er de twee sterkste voorbeelden uit halen om uit te leggen wat ik bedoel. Dit zijn tegelijkertijd wat mij betreft de voorbeelden met de hoogste gradatie dwangmatigheid uit het verhaal.
Off the derech
Allereerst vertrekt Lipa Weiss in seizoen één naar het buitenland om te werken. Al gauw wordt duidelijk dat hij zijn gezin heeft verlaten en vreemd is gegaan. Off the derech (van het ‘juiste’ pad af) leeft. Ondertussen probeert Giti Weiss de schijn op te houden en door te leven alsof er niets aan de hand is. Niemand in de gemeenschap en in het gezin mag iets weten, behalve hun dochter Ruchami. Het wordt namelijk lastig om bij haar de schijn op te houden.
Later keert Lipa Weiss terug naar zijn gezin. Waarschijnlijk omdat zijn gewin van vrijheid, rust, simplificatie van het leven, avontuur of wat het ook mag zijn, niet opweegt tegen het verlies van zijn kinderen en vrouw. Binnen de gemeenschap staat het gezin stigmatisering, slechte marktwaarde voor het uithuwelijken en mogelijk zelfs verbanning uit die ultraorthodoxe kern te wachten. En het vertrouwde, ook wel voorspelbare systeem van leven binnen het muurvaste raamwerk van de ultraorthodoxie heeft voordelen. Want hoe gaat hij zich zonder opleiding, netwerk en algemene kennis van onder andere diverse leefwijzen redden in de civiele maatschappij?
te wilde kant
Pas in de seizoenen twee en drie wordt duidelijk hoe Lipa en Giti Weiss in hun jonge jaren bij elkaar gekomen zijn en dat Lipa Weiss voor de standaarden van zulk soort gemeenschappen toen al een iets te wilde kant in zichzelf had. Bovendien snakte hij naar een tijdje op zichzelf leven, zonder voor anderen te moeten zorgen. Dat is niet ongebruikelijk in zo’n ultraorthodoxe kern. Maar voor hij het wist, had hij kinderen en allemaal verantwoordelijkheden.
In seizoen drie wordt bovendien duidelijk dat Giti Weiss zó dwangmatig is in haar geloofsbeleving, dat ze het geluk van haar kinderen in de weg zit. Twee keer achter elkaar zien we haar blokkades opwerpen, zogenaamd om alles als net gezin ‘goed’ te doen en om te compenseren voor het scheurtje in haar huwelijk dat mogelijk ergens in de gemeenschap als roddel is uitgelekt.
herkenbare storytelling
Het is schrijnend hoezeer Giti Weiss dochter Ruchami Weiss en haar liefde Hanina Tonik tegenwerkt. Zeker nadat Ruchami door de thuissituatie al zo snel volwassen moest worden en moest klaarstaan voor haar moeder, terwijl het zo’n pure (jeugd)liefde blijkt te zijn. Puur als in: binnen zo’n ultraorthodox raamwerk. Een stuk storytelling dat ongelooflijk herkenbaar voor mij is. Ooit was ik die Ruchami die voor mijn pure jeugdliefde vocht, namelijk voor Max.
Hetzelfde herhaalt zich bij Yosa’le Weiss die veel gelukkiger is bij de eerste Shira die hij tijdens een date mag ontmoeten, dan bij de tweede Shira. We zien Lipa Weiss steeds weer meer empathie tonen dan Giti Weiss, als het gaat om de wil van hun kinderen.
Nogmaals, Giti Weiss wil het slechts ‘volgens het boekje’ doen, volgens de regeltjes van het daten voor een huwelijksvoltrekking. Regeltjes van wie eigenlijk? Van zichzelf of van de gemeenschap? Van haar vader en rabbijn Shulem Shitsel? Daarmee voert ze de druk op en zit ze zelfbeschikking van haar kinderen volledig in de weg. En ze fasciliteert bijna een dwanghuwelijk; één van de meest bekende schadelijke traditionele praktijken.
liefhebbende vader
In seizoen één zagen we Shulem Shtisel vooral als een liefhebbende vader en man van zijn overleden vrouw. Verder komt hij over als verstandig, betrouwbaar en iemand die in staat is tot leiderschap – zowel voor de kinderen op de school waar hij lesgeeft, als voor zijn naasten waar hij als rabbijn soms voor beschikbaar is. Hij lijkt in die wereld best iemand waar mensen respect voor kunnen hebben.
Pas in seizoen twee en drie wordt duidelijk hoezeer het beeld van iemand zijn toch anders in elkaar zit. Shulem Shtisel’s overleden vrouw en zijn moeder hebben er samen voor gezorgd dat hij niet vervroegd met pensioen moest. Dit door overschrijvingen uit naam van de school naar zijn rekening mogelijk te maken.
artificieel in stand gehouden
Shulem Shtisel weet van niets en blijft lesgeven, totdat alles uitlekt bij de laatste overschrijving. Hij blijkt feitelijk door zijn naasten artificieel in stand gehouden te zijn in zijn rol, met bijbehorende zingeving en leiderschap. De boel explodeert, waarna hij het uiteindelijk zo weet te spelen dat hij terugkeert als hoofd van de school.
Ondertussen brokkelt zijn leiderschap zichtbaar af door de dwangmatigheid richting zijn zoon Akiva die drie liefdes in zijn leven kent. Eigenlijk vier, want de drie dames volgen zijn eerste liefde voor de schilderkunsten op.
Shtisel is een prachtproductie, volgende week verder.
foto cover: Shtisel seizoen 3 – Photo Credit OHAD ROMANO-1970 FINAL
