Om duidelijk te zijn: met Zionisme bedoel ik hier uitsluitend het idee dat Joods-zijn een nationale uitdrukking vereist.
Dit heeft niets te maken met het wel of niet steunen van de staat Israël. Sterker nog, het kan zelfs betekenen dat je de staat Israël afwijst. David Ohana*, historicus en emeritus hoogleraar Zionisme aan de Ben-Gurion Universiteit, zei op een conferentie: “We moeten het Zionisme redden van Israël.”
Als de vraag hier zou zijn: “Is het steunen van de staat Israël de enige manier om Joods te zijn?”, dan zou dat een domme vraag zijn. Sommige van de grootste Joodse instellingen, zoals Chabad, definiëren zichzelf als niet-Zionistisch.* Om nog maar te zwijgen over het feit dat politieke loyaliteit eisen in deze mate waarschijnlijk een zeer anti-Joodse houding is.
Vergeet niet dat we onze naam danken aan het feit dat we met G’d hebben gevochten en gewonnen.
Sterker nog, zo’n idee van politieke loyaliteit aan een staat zou letterlijk antisemitisch zijn, omdat het een vermenging betekent tussen Jood-zijn en Israëliër-zijn – precies het soort verwarring waar de IHRA-definitie van antisemitisme voor waarschuwt.
De vraag die hier wordt gesteld is dus of nationale verwezenlijking de enige manier is om een Joods bestaan invulling te geven. En verder moeten we ons afvragen of dat idee wel wenselijk is.
Het betoog hier is simpelweg dat het níet de enige manier is.
*red.: het is gecompliceerd, zie het artikel hierover in The Jerusalem Post: Walking a tightrope: Chabad’s complicated relationship with Zionism
Diasporisch bestaan
Om dit argument te onderbouwen, verwijs ik naar het nieuwste boek van Daniel Boyarin: No State Solution.
In dit boek onderzoekt Boyarin de Joodse traditie en betoogt hij dat Joods-zijn historisch gezien altijd een diasporisch bestaan is geweest. Dat begrip ‘diaspora’ staat centraal in zijn argumentatie en verdient hier dan ook nadere uitleg.
Het eerste wat Boyarin verduidelijkt, is dat diaspora niet gelijkstaat aan ballingschap. Een ballingschap is een toestand van onderwerping, waarin Joden afhankelijk zijn van de omstandigheden die hen gegund worden. Voor Boyarin betekent ‘diasporisme’ juist het tegenovergestelde: in plaats van loyaliteit aan de politieke structuren waarin we ons bevinden, pleit hij ervoor dat Joden altijd een niet-nationalistische houding aannemen.
Dat wil zeggen: de omstandigheden waarin men zich bevindt voortdurend bevragen en een leven opbouwen dat onafhankelijk is van externe factoren die dat leven zouden kunnen bepalen. Diasporisme of een niet-nationalistische vorm van bestaan is dus het idee dat Joods bestaan haaks staat op autoriteit.
Gecentraliseerd perspectief
Aan de hand van Talmoedische interpretaties en andere Joodse bronnen laat Boyarin zien dat de nationalistische optie leidt tot een gecentraliseerde vorm van Jodendom die niet strookt met hoe het Joods-zijn zich historisch heeft ontwikkeld.
De belangrijkste vraag die Boyarin ons voorlegt, is in hoeverre het Joodse bestaan wordt beperkt door het Zionistische narratief. De rijkdom aan mogelijke vragen, talen en debatten wordt ingeperkt door een gecentraliseerd perspectief op wat Joods-zijn zou moeten zijn.
Dit probleem wordt verergerd door de geschiedenis van hoe deze centralisering is doorgevoerd en hoe bepaalde Joodse stemmen daarbij zijn gemarginaliseerd. Diasporisme stelt in essentie dat Joods-zijn alles mag en kan zijn. Het hoeft niet geïnstitutionaliseerd of gecontroleerd te worden.
Nationalisme, in welke vorm dan ook, eist altijd een keuze. Die definitieve aard van institutionalisering is schadelijk voor het Joodse bestaan, omdat het een ‘moeten’ oplegt dat de creatieve potentie van Joods-zijn beperkt. Boyarins diasporisme stelt simpelweg dat er niet één manier is om Joods te zijn.
Contextgebonden is het eren en behouden van Joodse diversiteit
Joods-zijn is altijd een contextgebonden manier van bestaan geweest, en moet dat blijven. Diasporisme is het eren en behouden van Joodse diversiteit. Het is een erkenning dat jouw gemeenschap slechts één voorbeeld is binnen een breed palet aan mogelijkheden. Het is een specifieke gemeente, een unieke constellatie van mensen die zich niet in een patroon laten dwingen, maar toch in verbondenheid samenkomen.
Overal waar we kwamen, bouwden we ons eigen Jeruzalem. Bagdad, Vilnius, Córdoba, Kiev, New York… allemaal waren ze ooit de thuisbasis voor Joodse ontwikkeling. Allen werden op een gegeven moment ‘Jeruzalem’ genoemd. Amsterdam is Mokum, de eerste plek!
Diasporisme betekent dat eenheid niet gelijkstaat aan uniformiteit, maar juist het afwijzen van uniformiteit. Feitelijk is het het fundamentele principe dat Joden het nooit ergens over eens kunnen zijn. Zoals Talmoed-geleerde Sergey Dolgopolski zegt: meningsverschil is een Joodse kunstvorm, en diasporisme stelt simpelweg dat we moeten blijven schilderen.
Zoals ik al zei, mijn vraag is slechts of Zionisme de enige optie is. Boyarin helpt aantonen dat dit niet zo is, en ook niet zo zou moeten zijn. In dit verband moeten we het argument verder ontwikkelen en Boyarins standpunt ondersteunen door te vragen of het Zionisme het Joodse bestaan daadwerkelijk heeft versterkt.
Een misschien voor de hand liggende vraag is of dit gesprek überhaupt mogelijk zou zijn als Zionisme de enige optie was. Als we Zionisme als de enige optie beschouwen, wordt deze discussie in feite al in de kiem gesmoord, of in ieder geval wordt er geprobeerd haar te smoren door te beweren dat er geen andere optie is.
Diversiteit aan rabbinale bevoegdheden
Op een breder niveau moeten we ons afvragen of de rijkdom van het Joodse bestaan binnen het Zionisme überhaupt mogelijk is, of slechts specifieke vormen van Joods-zijn ten koste van andere.
De herhaalde aanvallen op de liberale synagoge in Ra’anana, of de arrestatie van progressieve rabbijnen die ‘illegaal’ huwelijken sluiten in Israël – omdat alleen orthodoxe rabbijnen die bevoegdheid hebben – laten zien dat zelfs als Zionisme een optie is, men zich nog steeds moet afvragen of die optie haar belofte waarmaakt.
Concreet: zou jouw geliefde gemeenschap of jouw rabbijn wel mogen bestaan onder het Zionisme? Zou jouw huwelijk, gesloten binnen de Liberaal Joodse Gemeente, erkend worden? Zou jouw vrouwelijke rabbijn worden geaccepteerd?
Zou je zelf een alija naar de Tora mogen doen, zingen, studeren, of op gelijke basis deelnemen? Zouden jouw kinderen worden geaccepteerd of als niet-Joods worden gezien?
En in moeilijke situaties, zoals een echtscheiding of begrafenis, zou je jouw Joods-zijn op jouw eigen manier mogen beleven, met een ritueel dat voor jou betekenisvol is? Of zou dat simpelweg niet kunnen binnen de nu gerealiseerde vorm van Zionisme?
Een Israëlische vriend zei ooit gekscherend: “Israël is het enige land ter wereld waar ik niet mag trouwen met de rabbijn van mijn keuze.”
Daarom blijft het legitiem om, als verdere verdieping van Boyarin’s these, te vragen of Zionisme, zelfs als je dat idee wilt omarmen, überhaupt is geslaagd. Zoals Ohana stelde: is Zionisme iets dat al gerealiseerd is en waaraan Zionisten zich moeten onderwerpen? Of is Zionisme nog steeds een belofte die nog gecreëerd moet worden?
Zelfs als Zionist zijn voor jou een optie is, helpt Boyarin je om te vragen wat dat dan betekent, en hoe jij wilt dat het wordt ingevuld. Met andere woorden: wat betekent het vandaag de dag om Zionist te zijn?
Maak van die optie een vraag, geen antwoord.
In die zin wordt de kloof tussen Zionisme en Boyarin kleiner: Joodse emancipatie moet nog komen, en niemand heeft het definitieve antwoord. We moeten ons blijven verzetten tegen tevredenheid.
*David Ohana, publicaties onder meer:
Nationalizing Judaism: Zionism as a Theological Ideology (2017)
Analyseert hoe Zionisme Joodse traditionele thema’s heeft geïncorporeerd in de Israëlische nationale identiteit.
The Origins of Israeli Mythology (2014)met David Maisel.
Vertelt het verhaal van de Israëlische zelfperceptie aan de hand van personen, beelden, dromen en angsten.
Modernism and Zionism (2012) Plaatst Zionisme binnen het bredere kader van modernistische en mythologische bewegingen.
Political Theologies in the Holy Land: Israeli Messianism and Its Critics (2009)
Dit boek onderzoekt de rol van messianisme binnen de Zionistische ideologie, vanaf het ontstaan van de Zionistische beweging tot aan het heden. Het laat zien hoe messianisme niet slechts een religieus of filosofisch begrip is, maar een concrete politieke praktijk en theologie die de Israëlische identiteit mede vormgeeft.
Nihilist Order: The Intellectual Roots of Totalitarianism (2016)
Over de combinatie van nihilistische neigingen en een verlangen naar totalitarisme bij filosofen, politieke denkers, ingenieurs, architecten lang voordat dit zich manifesteerde in het fascisme, nazisme, bolsjewisme en andere radicale Europese politieke bewegingen.
** publicaties van Daniel Boyarin vanaf 1999
Dying for God: Martyrdom and the Making of Christianity and Judaism (1999)
Over martelaarschap als een cruciaal grensvlak tussen vroege Joodse en christelijke identiteiten.
Queer Theory and the Jewish Question (2003)
Boyarin onderzoekt hoe gender en seksualiteit invloed hebben op Joodse teksten en tradities.
Border Lines: The Partition of Judaeo-Christianity (2004)
Analyseert de grenzen tussen vroege Joodse en christelijke gemeenschappen, en hoe deze identiteiten zich van elkaar afsplitsten in de oudheid.
Socrates and the Fat Rabbis: The Hasidic Preacher and the Language of Ethnophilosophy (2009)
Vergelijkt het denken van de Griekse filosoof Socrates met dat van Chassidische rabbijnen. Het onderzoekt hoe etnische filosofie functioneert binnen Joodse tradities.
A Traveling Homeland: The Babylonian Talmud as Diaspora (2015)
Bekijkt het Babylonische Talmoed als een cultureel ‘thuis’ en diasporische tekst die het Joodse bestaan buiten het land Israël vormgeeft.
Imagine No Religion: How Secular Judaism Reinvented Religion (2016)
Onderzoekt hoe seculier Jodendom religieuze praktijken en overtuigingen heeft heruitgevonden in een moderne, niet-religieuze context.
No State Solution: A Jewish Manifesto (2017)
In dit boek onderzoekt Boyarin een alternatieve visie op de Joodse identiteit en het conflict rond Israël/Palestina. Hij pleit voor een manier van Joods-zijn die niet gebonden is aan een nationale staat, maar juist een diasporische, niet-nationalistische vorm van bestaan.
Judaism: The Genealogy of a Modern Notion (2018) met Carlin A. Barton
Hoe het begrip ‘Jodendom’ als religieuze identiteit zich ontwikkelde in de moderne tijd. Boyarin: het kan zelfs worden beredeneerd dat ‘Jodendom’ zoals we dat nu kennen een christelijke uitvinding is.
Cover: Ben Gurion & Einstein You are here. Artwork by Dan Groover
Goed dat er wordt verwezen naar ‘Walking a tightrope: Chabad’s complicated relationship with Zionism’, een verhelderend en genuanceerd artikel uit de Jerusalem Post.
Ik herinner me dat de Lubavitcher Rebbe zelf op de vraag waarom hij nooit een bezoek aan Israel had gebracht, antwoordde dat zijn taak in New York lag en dat een Jood die eenmaal in Israel heeft gewoond, niet meer weg kan. Niet door een verbod van de regering of zoiets, maar door de diepe verbinding in zijn ziel. Ik kan me dat heel goed voorstellen, vooral als je innerlijk religieus bent, hoeft niet eens af te hangen van behoren tot officieel bestaande Joodse rel. stroming.