De eerste decennia na de Tweede Wereldoorlog koesterde Nederland, als het om de bezettingsjaren ging, een erg rooskleurig beeld van zichzelf.
‘Onderdrukking en verzet’ waren de woorden waarin ongeveer alles werd uitgedrukt: een volk dat niet boog voor de tirannie en weliswaar gehavend maar geestelijk ongebroken uit de strijd tevoorschijn kwam. Een land dat in overgrote meerderheid verzet bood, misschien niet altijd in daden, maar dan toch zeker geestelijk. Wie goed om zich heen kijkt, vindt de sporen van deze herdenkingscultuur nog terug in de monumenten uit deze jaren, te beginnen met dat op de Dam.
De publicatie van Jacques Pressers monumentale boek Ondergang – De vervolging en verdelging van het Nederlandse jodendom 1940-1945, midden jaren zestig, bracht een eerste zware slag aan dit beeld van zelfvoldaanheid toe.
Het besef dat – in de woorden van Eichmann, door Presser geciteerd – ‘de wielen van de wagons in het begin in Nederland zo prachtig rolden’, knaagde sindsdien aan het beeld van Nederland als land van verzet. Net zo goed als het besef dat Nederlandse instanties op grote schaal hadden meegewerkt aan de registratie, afzondering, beroving en vervolging van hun Joodse landgenoten.
Ten slotte was daar het gegeven dat het percentage vermoorde Joden voor Nederland veel hoger lag dan in andere West-Europese landen. Waar in Nederland 73% van de Joden werd vermoord, bedroeg dat percentage in België 40% en in Frankrijk 25%.
Met het indalen van dit besef maakte het beeld van de heldhaftige natie geleidelijk plaats voor dat van een land dat in alle opzichten tekort is geschoten.
Anders gezegd: het feit dat Nederland – na Polen – het hoogste aantal ‘Rechtvaardigen onder de Volken’ telt, een eretitel toegekend door Yad Vashem aan wie tijdens de bezetting hulp aan Joden verleende, verbleekte bij dat schrikbarende percentage.
Rond dat percentage, zo betoogt filmmaker Jaap van Eyck in zijn documentaire 73 Procent, die op zondag 4 mei door de EO wordt uitgezonden, is een nieuwe mythe ontstaan: de ‘mythe van de schuldige omstanders’.
Wegkijkers?
Volgens die mythe is het hoge percentage een rechtstreeks gevolg van het gegeven dat de overgrote meerderheid van de Nederlanders hun Joodse landgenoten massaal in de steek lieten – door weg te kijken, zich te schikken naar de situatie, of zelfs actief mee te werken met de bezetter. Geen volk van helden, maar van gehoorzame meelopers en passieve omstanders die de verwijdering en deportatie van hun Joodse medeburgers lieten gebeuren.
Uitgangspunt van 73 Procent is dat de mythe van de schuldige omstanders vooral drijft op morele verontwaardiging, maar onvoldoende recht doet aan de complexiteit van de historische gebeurtenissen en dus niet helpt de geschiedenis te begrijpen.
Daarvoor moeten ook andere factoren worden meegewogen. De documentaire is een poging die factoren en omstandigheden systematisch voor het voetlicht te brengen – een uiterst complexe opgave, waaraan historici jaren van onderzoek hebben gewijd en waarvan hier in een notendop verslag wordt gedaan.
Levensgeschiedenis Max Arian
Geen geringe opgave dus, maar Van Eyck weet de kijker mee te nemen in zijn zoektocht naar mogelijke verklaringen. Dat doet hij niet alleen door een knappe montage van talking heads – experts als Alfred Edelstein, Paul Griffioen, Laurien Vastenhout en Bart van der Boom – maar bovenal door er een persoonlijk verhaal doorheen te weven: de levensgeschiedenis van Max Arian, zelf overlevende, journalist en voormalig redacteur van De Groene, die het thema van het hoge aantal Nederlandse slachtoffers al in de jaren negentig aan de orde stelde.
Arian werd als kleuter door het verzet uit de crèche van de Hollandsche Schouwburg ontvoerd en overleefde de vervolging bij een pleeggezin in Zuid-Limburg. Zijn vader, die betrokken was bij het Joods verzet in de dagen voor de Februaristaking, zou de oorlog niet overleven, zomin als zijn familie. Dat verhaal van Arian wordt in de film in een ingetogen animatievorm verteld – waarmee de documentaire een mooie balans krijgt als het gaat om beeld en verhaal, tonen en uitleggen, het persoonlijke en het algemene.
Niet het laatste woord
Als zoektocht naar het pijnlijkste, maar zelden systematisch uitgelichte thema uit de geschiedenis van oorlog en vervolging is 73 Procent geslaagd. De documentaire laat overtuigend zien dat de ‘effectiviteit’ van de nazistische uitroeiingspolitiek in Nederland niet eenvoudig kan worden herleid tot de passiviteit en medewerking van het niet-Joodse deel van de bevolking, maar dat andere factoren veel gewicht in de schaal hebben gelegd.
Tegelijk pretendeert de documentaire niet het laatste woord te hebben en verliest ze, bij monde van JHM-directeur Emile Schrijver en historica en journaliste Michal Citroen, de morele dimensies van het gedrag van veel mensen tijdens de bezetting niet uit het oog.
Want dat de hulp en solidariteit onvoldoende zijn geweest, blijft een schrijnende wond in de herinnering.
73 Procent van regisseur Jaap van Eyck wordt op zondag 4 mei om 15.25 uur op NPO 2.
Productie: de joodse redactie van de EO
cover: 73 Procent, beeld met dank aan de EO
Geef als eerste een reactie