Dieren, demonen en wachters als ode aan Lilith in draagbaar tabernakel

Interview met Ori van Gelderen over haar kunstwerk ‘Misjkan’ dat werd gepresenteerd op de graduation show van de Rietveld Academie. Van Gelderen, dochter van uitgever/manager Oscar van Gelderen en cultuur & governance adviseur Yvonne Twisk, studeerde af in de afdeling keramiek. Haar afstudeerproject was een indrukwekkende installatie vol mytische figuren en een bijbehorend boekje. Haar moeder, kunstrecensent bij De Vrijdagavond, interviewt Ori over de achtergronden van het werk.

Wat drijft jou bij het maken van kunst?

Dat is een wat grote vraag, ik moet nog even bijkomen van alle festiviteiten bij de eindexamententoonstelling van de Rietveld Academie. Ik ben al zo lang met kunst bezig, wat mij drijft zit diep van binnen. Nog los van alles wat ik van huis uit heb meegekregen aan verhalen, mythen, legendes, musea, reizen en kunst. Ik denk in beelden en zie alles als een film, dus kom maar op! Als een echte macher creëer ik mijn eigen universum en adem ik alle wereldverhalen in om er iets mee te doen wat zeggingkracht heeft.

Wat inspireerde je voor onderzoek voor dit werk ?

Vrouwen worden vaak afgebeeld met dieren, maar ook als monsters, als fabelachtige wezens van kracht, als aaibaar of schattig, althans in de Westerse traditie. De aandacht die er nu is voor de body-culture, bij meisjes en jongens in de populaire cultuur en online, versterkt het geseksualiseerde beeld. Aan de andere kant zie ik dat mijn vrienden na hun studies de ‘gewone wereld’ instappen en zich aanpassen aan de heersende cultuur in de zakelijke, academische of politieke wereld. Mensen nemen het gedrag aan dat zij bij hun rol vinden passen, zoals in het prisoners dilemma. Ik pak in mijn werk terug naar oude beelden die veel vertellen over het constante beeld dat de vrouw, als ze zich niet aanpast, een monster wordt. In mijn boek ga ik in op de relatie die mensen door de eeuwen heen met dieren hadden, maar ook daar zie je dat vrouwen dicht bij de dieren stonden. Wist jij bijvoorbeeld dat er eerder dierenrechten waren dan vrouwenrechten?

Kun je iets meer vertellen over het werk dat je als afstudeerproject maakte? 

In mijn werk Misjkan liet ik mij onder meer inspireren door de ‘oermythe’ van Lilith, de eerste vrouw. Ik heb op de afdeling Keramiek van de Rietveld Academie gestudeerd en maakte een installatie met Lilith in de hoofdrol. Het is de, in het Midden-Oosten bekende, Mesopotamische vorm van de Medusa. Zij is het oertype van de vrouw als monster.

Technisch was het een uitdaging omdat ik keramische voorwerpen in dit narratief wilde presenteren. Ik kwam uit op een mystieke tent die ik als platform voor een performance wilde gebruiken. Ik heb veel transformaties geschilderd en ben gefascineerd door het fenomeen van metamorfosen. Ik heb Lilith’s ontstaan en transformatie geschilderd op twee gigantische doeken. De afmeting van 3 meter bij 1,80 van deze geschilderde doeken vormen de wanden van de installatie Misjkan: een draagbaar tabernakel. Een dak was belangrijk, om de heiligheid te benadrukken en besloten intimiteit te maken. Het dak van takken suggereert een oude Soekka, een shelter in de woestijn met bescherming en toch contact met de hemel. Op het dak of in de beschutting van de tent ligt een harpij, een vogel- -vrouw-monster uit de Griekse mythen. Aanvankelijk waren die harpijen niet zo gruwelijk, maar ze worden uiteindelijk als lelijke monsterlijke vrouwen afgebeeld, en daarin zie ik de connectie met Lilith.

Waren er nog ander inspiratiebronnen?

Ja, ik heb heel wat onderzoek gedaan naar kunstenaars die passen bij mijn visie voor dit werk. Bijvoorbeeld naar Mierle Laderman Ukeles die bekend werd met Mikva Dreams, en veel middeleeuwse afbeeldingen. Maar vanwege de interactie van vrouw en dier noem hier de spraakmakende videowerken van de kunstenaar Carolee Schneemann, die vanuit haar joodse identiteit en radicale feministische opvatting werkte met baanbrekend werk in het begin van de jaren zestig. Haar werk zette me aan om te focussen op het persoonlijke én de katachtige figuren in een verhaal waarin ik mijn grotesken vorm kon geven. Carolee Schneemann maakte diverse series met haar katten. Ook nu heeft dit nog veel zeggingskracht en vinden jonge mensen het heftig, en ook bevrijdend werk.

Waarom koos je voor een performance?

Omdat ik met klei als materiaal werk, voelde ik me ook de oervrouw, geboren uit klei. Misjkan is een installatie, die refereert naar het leven, naar hoe wij beelden vervormen door de tijd heen. Bij de eerste schetsen voor dit werk deed ik met mijn kat een performance door naakt voor de tent te staan. Jezelf blootgeven is niet echt mijn ding, maar het hoort bij dit werk. Er zelf staan, zo naakt als een dier. Ik wilde kracht en kwetsbaarheid verbinden.

de vrouw uit klei

Ik gaf mijzelf bloot, wat een emotionele ervaring is. Je weet wel dat de eerste mens in veel mythes, dus wij uiteindelijk allemaal, uit een brok klei werd geschapen en met een bezielde ademstoot tot leven kwam. Maar ik vertaalde het later in een grote vrouwelijke wachter van klei: uiteindelijk maakte ik daarom de vrouw uit klei uit levensgrote onderdelen van zo’n ouderwetse ledenpop, waar ik als kind dol op was. Deze is wat heftiger geworden met bokken poten als wachter van het tabernakel.

Kun je nog iets meer zeggen over je keuze voor Lilith?

Lilith is een vrouwelijk demonisch figuur in de joodse en Mesopotamische mythologie. Ze wordt voor het eerst vermeld in de Babylonische Talmoed en ontwikkelde zich in middeleeuwse joodse literatuur tot Eva’s voorganger als eerste vrouw van Adam. De legende is dat God naast Adam een vrouw uit leem schiep, Lilith. Zij ging in op Adams voorstel om seks te hebben, maar ze krijgen ruzie omdat ze weigerde onderop te liggen, aangezien ze (te)gelijk waren geschapen. Sinds de jaren zeventig wordt Lilith in de popcultuur vaak positief gewaardeerd als vrijgevochten vrouw, een heldin waar zelfs coffeeshops en magazines naar zijn vernoemd.

boom van wijsheid

Lilith was de vrouw met kennis, en zij werd veranderd in een monster, zij is de slang in de boom van wijsheid, die de appel aan Eva gaf en voor de erfzonde verantwoordelijk wordt gehouden. Dit is een van de bronnen om vrouwen als monsters te bestempelen, omdat wij dichter bij de natuur zouden staan. Haar naam wordt met de nacht, Laila, geassocieerd en met het kwaad, ziekte, seks, het verleiden van mannen en kindermoord. Deze hardnekkige negatieve kijk op vrouwen en dieren komt deels voort uit deze mythe.

Beziel jij de klei in je werk?

De keramische werken in mijn werk Misjkan vormen ‘a body of work’ met dieren, demonen en wachters die doen denken aan de middeleeuwse spuwers op kathedralen. Het werk als geheel is een concept. Ik kreeg ongelooflijk leuke reacties, en volwassenen vinden bijvoorbeeld de wachter echt afschrikwekkend, maar kinderen vinden het geweldig en zijn niet bang. Je begrijpt dat mijn werk niet echt wil behagen, maar impact heeft. Want, screaming out loud it makes you think.

cover: Ori van Gelderen en haar installatie Misjkan, foto’s copyright auteur