Na mijn artikel over de inwijding van de nieuwe Torarol in Middelburg werd ik door dr. Jan Kouwen uit Zierikzee geattendeerd op het verslag van de inwijding en de voorgeschiedenis ervan van een nieuwe Torarol in Middelburg uit 1861. Het verslag is geschreven door Jonas Metz, die zijn stuk ondertekent met zijn naam en de toevoeging ‘president secretaris der Nederl. Israel. Hoofdsynagoge Middelburg’.
Kouwen promoveerde aan de Faculteit voor Protestantse theologie en religiestudies in Brussel op een studie over het Joodse leven op Schouwen-Duivenland. De handelseditie, een ingekorte versie van het proefschrift, heet Pinkas Zierikzee. Het verslag van de inwijding bevindt zich in het archief van de Joodse Gemeente Zeeland in het Zeeuws Archief. Wie het in zijn originele vorm wil lezen, kan het HIER zelf nagaan, inclusief de lijst met namen en bedragen die zijn ingezameld en de kwitanties. Kouwen heeft het soms moeilijk leesbare handschrift overgetypt. Ik heb het aangevuld en gecorrigeerd en de in het Hebreeuws geschreven woorden eraan toegevoegd.
een schok
Uit zijn relaas blijkt dat er in 1859 een schok ging door de Joodse Gemeente Middelburg. De sjoel had zeven Torarollen maar in één keer werden alle rollen afgekeurd. Jacob Lehmans uit Nijmegen was de opperrabbijn van Zeeland. Hij kwam naar Middelburg en inspecteerde de zeven Torarollen die de kehilla rijk was. Rijk was… want slechts één rol kon nog onmiddellijk worden hersteld.
“Eene behoefde eene ligte herstelling; vier vereischten zulke belangrijke herstellingen dat daardoor het fonds der gemeente geheel uitgeput zoude worden.” De zesde rol was volstrekt niet meer te herstellen, en de zevende alleen met zulke opofferingen dat het raadzamer was een geheel nieuwe te doen schrijven.
De eerste werd dadelijk hersteld; en bij besluit van de Kerkeraad werd beslist alle opofferingen te doen om de andere vier te behouden. De twee laatsten moesten geheel worden opgegeven.
voldoende geld
Metz beschrijft de hele geschiedenis vanaf de komst van Lehmans en de inspectie van de rollen tot en met de inwijding van een nieuwe rol. Want twee Middelburgse Joden, Abraham Hijman Boasson en Abraham Philip Hartlooper, besloten ervoor te zorgen dat er een nieuwe Torarol kwam. Binnen de kortste keren wisten zij voldoende geld te verzamelen om de opdracht te geven voor het schrijven van een nieuwe Torarol. Metz vermeldt dat nagenoeg de gehele gemeente zich bij hen aansloot.
“Zoo mannen als vrouwen, zoo welgestelden als minvermogenden, tot zelfs de behoeftigen en bedeelden en ook de kinderen mogten tot dit godegevallige werk bijdragen; slechts zeer enkelen bleven achter.”
En zo kon de plechtige inwijding plaatsvinden op vrijdagmiddag erev sjabbat Nachamoe 12 Ab 5621/19 juli 1861.
Opperrabbijn Lehmans was er speciaal voor uit Nijmegen gekomen en de voorzanger van de gemeente, Aaron Salomon Norden, stelde het programma samen dat door de opperrabbijn was goedgekeurd. De door Norden vervaardigde orde der gezangen was gedrukt bij een drukker in Middelburg. Dit kon gebeuren doordat ‘den heer Eleazar Boasson, uit liefde voor de zaak, niet alleen de bezorging op zich had genomen; maar al het Hebreeuws eigenhandig heeft gezet’.
Voor de gelegenheid was door Norden een koor samengesteld uit gemeenteleden.
De sjoel van Middelburg dateert uit het begin van de achttiende eeuw en is niet groot, toen niet en nu natuurlijk nog steeds niet. Dus had men te maken met beperkte zitruimte. Alleen zij die hadden gedoneerd waren welkom om de inwijding bij te wonen. Iedereen die een eretaak zou hebben in de ceremonie werd verzocht een witte das te dragen en zich onmiddellijk met het Talliet te omkleden. De ceremoniemeester, dat was Metz zelf, had twee rode rozen in zijn knoopsgat. Zijn adjunct had twee witte rozen. Dan waren er vier ceremoniejonkers, ieder met een witte roos in hun knoopsgat.
Voordat de ceremonie begon werd de nieuwe wetsrol aan de opperrabbijn getoond. Hij beoordeelde het schrift als uitmuntend. Het perkament was bijzonder zwaar. Ik weet niet of dat een compliment is. Daarmee is het weliswaar heel duurzaam maar tegelijkertijd ook een fors gewicht om op te tillen bij het uit de Aron Hakodesj nemen, bij het dragen en bij het over drie kolommen tonen ervan. Op de houten schijven was een zilveren plaatje met daarop de tekst:
Liketivat sefer hatora hazot … kol josjevee kehilatenoe k”k Mittelburg. Chinoech hasefer haze haja bejom erev sjabbat kodesj parasjat Vaetchanan TRKA Lf”k
[Voor het schrijven van deze wetsrol … alle inwoners van onze gemeente, de heilige gemeente Middlburg. De inwijding van deze rol was op de dag voor sabbat waarop de Tora-afdeling Vaetchanan wordt gelezen, 5621 volgens de kleine jaartelling]
Vervolgens beschrijft Metz minutieus de hele inwijdingsdienst. Ook hoe de sjoel is versierd met guirlandes en de muren bekleed met parochet-gordijnen. De tafel is van de bima gehaald, de voorlezerslessenaar eveneens verwijderd om ruimte bieden voor de mannen die de Torarollen dragen en om het koor een plaats te geven. De voorzanger neemt als eerste het woord. Daarop volgt een uiteenzetting van een van de twee initiatiefnemers (tevens een van de bestuurders van de gemeente).
Daarna neemt de heer A. Hartlooper in de parnassijnsbank het woord en brengt ook namens zijnen medecommissaris A. Boasson verslag uit van hun werkzaamheden. Hij doet tevens rekening verantwoording waaruit blijkt dat, sedert de oprichting van het fonds op 1 januari 1860, in 19 maanden het totaal der ontvangst heeft bedragen fl. 332,205. De kosten noodzakelijk voor de feestviering waren fl. 336,58 waarmee er een tekort was van fl. 4,375. Het tekort van ruim vier florijnen, zo verklaren de parnassijns, wordt gedekt uit ‘de kas der hoofdsynagoge’.
der Hoogduitse joden Middelburg, 1705
beeld: JCK
openen van de Ark
Uiteraard spreekt opperrabbijn Lehmans. Over de inhoud schrijft Metz niets, maar wel dat de opperrabbijn zijn rede onderbreekt, de Aron Hakodesj opent en Norden vraagt om de Sjehechejanoe-zegenspreuk uit te spreken. De zegenspreuk waarin men God prijst voor het bereiken van een bijzonder moment; en dat was het zeker voor de Zeeuwen. Ik heb in latere programmaboekjes of beschrijvingen het Sjehechejanoe nooit gezien. Totdat ik het zag bij de inwijding van een nieuw Sefer Tora bij Amos ruim twee jaar geleden en in overleg met Luuc Smit, de chazzan van Middelburg, en opperrabbijn Jacobs, is het ditmaal ook gebeurd, weliswaar niet bij geopende Arke. Joodse Gemeente-voorzitter David Jongeneel sprak het Sjehechejanoe met krachtige stem uit.
Metz vermeldt welke psalmen werden gezongen en wie de rondgangen maakten met de Torarollen en besluit met de oproep van de voorzitter van de kerkeraad:
‘nu maar wil herinneren, vooral aan de vrouwen, dat er nu nog één wetrol te vervangen blijft’. Daarna sluit hij de plechtigheid. Een paar uur later is men weer bijeen, nu voor de vrijdagavonddienst. De sjabbat wordt opgeluisterd door het gelegenheidskoor en de aanwezigheid van de opperrabbijn.
Metz vermeldt nog dat er geen opzichters nodig waren. Dat bleek achteraf ook niet nodig, niemand had zich misdragen.
info:
Jan Kouwen over Zierikzee
cover: actuele studiebijeenkomst in de synagoge Middelburg, beeld Joodse Gemeente Zeeland
Geef als eerste een reactie