Toen Gary Feingold, cultureel ondernemer en directeur van stichting KunstenDialoog, mij na een optreden in zijn café Belcampo voorzichtig vroeg of hij mij een onbeschofte vraag mocht stellen, namelijk of ik misschien ook joods was, wist ik nog niet dat ik dankzij die vraag nu een tournee zou doen met de voorstelling Jewish Jazz.
Ik kom uit een door de oorlog nogal ‘gereduceerde’ familie, ben niet joods in religieuze zin, en loop ook niet graag te koop met mijn joods-zijn. Maar mijn interesse in joodse cultuur groeit met de jaren. Ik ben zangeres en maak voorstellingen over artiesten en hun geschiedenis. Ik houd van (o.a. jazz) zingen, maar ook van het vertellen van de verhalen die achter de liedjes liggen, over de componist, de tijd waarin het geschreven is, enzovoort.
Het idee van Gary Feingold om een voorstelling te maken over de joodse wortels van Jazzmuziek was dan ook op mijn lijf geschreven. Bovendien had ik mij er jaren eerder al eens over verbaasd dat ik zoveel joodse namen tegenkwam op bladmuziek die ik las en op de aftiteling van Amerikaanse films die ik keek. Nieuwsgierig naar het waarom hiervan, verdiepte ik mij in de geschiedenis. Nu was het moment daar om er iets mee te doen.
Joodse invloed op de jazz
Jazz wordt gezien als muziek van de zwarte gemeenschap, met wortels in de slavernijperiode in de Verenigde Staten. Mooie muziek die uit iets heel lelijks is voortgekomen. Wat minder bekend is, is dat componisten met joodse achtergrond een stempel hebben gedrukt op de ontwikkelingen van deze muziekstijl. De evolutie van jazz is zelfs sterk beïnvloed door joden en hun muzikale erfgoed.
Een van de redenen hiervoor is zowel praktisch als tragisch van aard: vanaf ongeveer 1900 vertrokken veel joden vanuit Europa naar de Verenigde Staten om daar een nieuw leven op te bouwen. Ze vluchtten voor de gruwelen van de pogroms die daar plaatsvonden en vestigden zich veelal in New York op de Lower East side.
Daar veranderen velen hun naam, naar iets dat meer Amerikaans klonk om zo minder op te vallen als jood. Zo werd Jacob Gershowitz bijvoorbeeld George Gershwin, Arthur Arshawsky werd Artie Shaw, Sonia Kalish veranderde haar naam in Sophie Tucker en Israel Beilin naar Irving Berlin. Velen gingen aan het werk op Tin Pan Alley, waar alle muziekuitgevers, schrijvers en componisten waren gevestigd. Joden werden uitgesloten van veel beroepen, maar hadden goede netwerken en een rijke cultuur. Muziek werd er altijd gemaakt, grappen verteld, toneel gespeeld op joodse feestdagen, kortom, deze tak van sport lag joden goed, en ook met weinig geld, kon dit worden uitgevoerd.
Artistiek gesproken namen deze muzikanten dus veel mee uit de joodse muzikale traditie, soms heel duidelijk hoorbaar en soms minder. Feit is dat ze de jazz mede tot bloei brachten en dat ze Hollywood en Broadway op de kaart zetten.
Samenwerking en wisselwerking
In de periode dat Jazz populair werd, de jaren ’20 en ’30, was de Amerikaanse samenleving nog zeer gesegregeerd. Toch ontstond er een samenwerking binnen de muziek, tussen zwarte en joodse muzikanten. In tegenstelling tot wat men soms beweert, was er juist sprake van een wisselwerking. Vanuit de joodse gemeenschap werd met bewondering gekeken en geluisterd naar de jazzmuziek. Bovendien herkende men het racisme waarmee de zwarte gemeenschap te maken had. Om een voorbeeld te noemen: Abel Meeropol schreef een indringend gedicht ‘Bitter Fruit’, over de lynchings van de zwarte bevolking in het zuiden van de VS. Later werd dit bekend onder de naam ‘Strange Fruit’, gezongen door Billie Holiday.
Mij is wel eens gevraagd: Waarom zing jij jazz, je bent toch wit? (Een veel onbeschoftere vraag dan die van Gary!) Ik als witte zangeres zing inderdaad graag jazz, maar heb dit lied nooit durven zingen. Bang om te worden beticht van het mij toe-eigenen van zwarte cultuur. Toen ik er achterkwam dat het hier een joodse schrijver betrof die ‘zwart leed’ beklaagde, was ik dan ook blij verrast, en durf ik het te zingen in de voorstelling. Het is een heftige aanklacht tegen onrecht, en het doet me dan ook veel als ik het lied zing.
Ik voel mij gesterkt door de woorden die Ray Charles ooit sprak:
If somebody besides a black, can sing the real gut bucket blues, it ‘ll be a Jew. We both know what it’s like to be somebody else’s foot stool.’
Bovendien kwam ik er achter dat joden destijds in Amerika helemaal niet als wit werden beschouwd. Tegenwoordig, nu het antisemitisme toeneemt, kan je je ook afvragen of joden nog wel ‘wit-zijn’. Vanuit de bewondering voor zwarte muziek, wilden joodse muzikanten dat de jazz serieus werd genomen, waarop zij deze introduceerden in grote concertlocaties zoals Carnegie Hall.
Een voorbeeld van zo’n samenwerking is de opera Porgy en Bess uit 1935, geschreven door George Gershwin. In de licentie is vastgelegd dat het stuk alleen uitgevoerd mag worden door zwarte muzikanten en acteurs.
Andersom, en veel later (1964), maakten de zwarte saxofonisten Canonball Adderly en zijn broer Nat, een plaat met de iconische Jazz versie van de Joodse shtetl musical ‘Fiddler on the Roof’.
Ook Klezmer, bruiloftsmuziek afkomstig uit de shtetls (joodse dorpen in Oost-Europa en Rusland), is te herkennen in de muziek van joodse jazzcomponisten. Neem bijvoorbeeld het openingsthema op de klarinet van ‘Rhapsody in Blue’ van Gershwin of het bigband-arrangement van ‘When the Angels Sing’ door Benny Goodman.
Uit deze geschiedenis van samenwerking en uitwisseling van culturen, spreekt hoop, en daarom vond Gary Feingold dat het verhaal juist nu verteld moet worden, en dat ben ik met hem eens. Vluchtelingen zijn er nog steeds en helaas steeds meer.
Muziek in het algemeen, maar Jazz in het bijzonder, is een muzieksoort waarbij uitwisseling en communicatie centraal staan. Het kan alleen slagen bij de gratie van goed naar elkaar luisteren en elkaar ruimte geven. Daar zou men een voorbeeld aan kunnen nemen. Muziek verbroedert, net als samen eten.
Ik zing dan ook met veel plezier muziek van al deze zwarte en joodse ‘helden’ die de jazzgeschiedenis rijk is en word daarbij begeleid door een fantastische band van joodse èn niet joodse musici. En een deel van de liedjes gaat ook nog over eten, kan het beter.
Ik ben ook gaan nadenken over mijn eigen identiteit, en waarom ik zing. Mijn overgrootvader schijnt chazan te zijn geweest. Mijn vader speelde graag toneel, mijn moeder kon prachtig zingen. Ik heb het dus niet van een vreemde. Dat klinkt als een open deur, maar voor mij voelt het toch als een ontdekking: Ik ben deel van de (joodse) geschiedenis, en niets staat alleen op zichzelf: ik ben veel joodser dan ik dacht en ik vind het nog leuk ook.
Dank je wel Gary, voor je onbeschofte vraag.
Speellijst Jewish Jazz
September
26/09/2021 LJG, Amsterdam. Tickets
Oktober 2021
10/10/2021 Theater Walhalla, Rotterdam
17/10/2021 KHL, Amsterdam – kleine bezetting
November 2021
21/11/2021 Synagoge van Delft
December 2021
02/12/2021 Theaterhuis Belvedère Rotterdam
12/12/2021 Le Petit Theatre Groningen
Januari 2022
16/01/2022 Sociëteit, Wassenaar
Februari 2021
06/02/2022 Verhalenhuis Haarlem
08/02/2022 Verhalenhuis Haarlem
Maart 2022
10/03/2022 Apollo First, Amsterdam – kleine bezetting
23/03/2022 De Kring, Amsterdam
Mei 2022
01/05/2022 Theater de Meervaart, Amsterdam
05/05/2022 Bullekerk Concertzaal Zaandam
Must See! Voor wie nog niet ging, het is een geweldig optreden. De voorstelling in de LJG was afwisselend: de muziek prachtig doorvlochten met dit verhaal dat verteld moet blijven worden. Dank, Mirjam, en alle musici van de band.