Mijn eerste schreden in het voorgaan in de sjoeldienst zette ik door Aniem Zemierot te zingen. Ik was een jaar of zeven en leerde het niet van een man maar van een vrouw, mijn Joodse Les-juf Judith Hausdorff.
Voor ik voor het eerst Aniem Zemierot zou gaan zingen, oefende ik op zondagochtend in een lege sjoel. Bijna aan het einde staat een regel die begint met het woord Tikar, maar ik sprak het uit als Tkar. Plotseling stond Judiths vader, dokter Hausdorff, naast me. Voor mij de meest gezaghebbende man in sjoel, voor mijn gevoel meer nog dan de opperrabbijn of de chazzan.
Hij verbeterde Tkar in Tikar. “Maar er staat geen stip [die de i-klank aanduidt] onder de Tav”, wees ik Hausdorff aan, al mijn schroom om hem tegen te spreken, opzij zettend.
Hausdorff keek goed, nam een pen uit zijn binnenzak en zette tot mijn verbazing een stip de i aanduidend in het gebedenboek.
Vervaagd
Die stip was sinds de 1960-editie van de Hollandse Arèsjet Sefatajim-tefilla vervaagd. Toen ik veertig jaar later de noodzaak van een nieuw gebedenboek moest beargumenteren, was het eerste waar ik op wees de niet meer zichtbare i-stip onder Tikar als voorbeeld van de slechte leesbaarheid.
Ongeveer tezelfdertijd, toen ik mij bezighield met het maken van nieuwe gebedenboeken, kwam Trix van Bennekom op mijn pad. Trix bleek een niet-Joodse Rotterdamse vrouw die met haar man enige jaren op de Antillen had gewoond en daar een paar biografieën had geschreven.
Nu wilde ze een biografie schrijven over een Rotterdammer tussen 1890 en 2000. Haar man raadde haar aan over dokter Hausdorff te schrijven. Hoezo een biografie schrijven over de huisarts uit jouw jeugd, vroeg Trix aan haar man. Na een etmaal het internet af te hebben gestruind was ze verkocht.
Dus voor de lezer van dit recensie-artikel: ik heb intensief met Trix van Bennekom gesproken en haar hoofdstukken meegelezen. Ik heb haar mijn visie gegeven en haar weer nieuwe bronnen aangereikt, zowel schriftelijke als een aantal mensen die ik haar aanwees omdat zij nog wat konden vertellen over haar hoofdpersoon. Ze heeft naar mij geluisterd, maar natuurlijk niet alles opgevolgd wat ik haar zei en andersom is Halte Hausdorff haar product en niet het mijne.
Van Adam tot Ezra
David Hausdorff is in 1990 overleden. Hij was geboren in Rotterdam en zou van voor de oorlog tot zijn vertrek naar Antwerpen in 1979 als geen ander een stempel drukken op het Joodse leven in Rotterdam. Ook als huisarts was hij een begrip, getuige het feit dat de tramhalte op de West Kruiskade door de trambestuurders en conducteurs Halte Hausdorff werd genoemd. Buiten Rotterdam kent Joods Nederland hem als de auteur van Jom Jom over het Joodse leven en het Joodse jaar en Van Adam tot Ezra over de Joodse geschiedenis.
Een gelukzaligheid maakte zich van mij meester toen ik hoorde van Trix en haar biografieplan en die steeg in de loop der jaren alleen maar meer tot aan het moment dat het resultaat daar was, een liefst zeshonderd bladzijden tellend boek. Een biografie over een man waar ik een grote fascinatie voor heb ontwikkeld. Ondanks dat ik nog geen bar mitswa was toen hij uit Rotterdam vertrok.
In Hausdorff kwam voor mij veel samen. Hij was een kenner van de Joodse literatuur en van de Rotterdams-Joodse geschiedenis. Kenner van de Rotterdamse en Asjkenazische minhagiem (gebruiken) en hij zette zich in voor de kennisoverdracht aan Joodse kinderen. Hij deed dit aan de hand van moderne pedagogische inzichten, was een van die mannen (en vrouwen) die direct na de oorlog aan de wederopbouw begon van het Joodse leven in Nederland. David Hausdorff had een Joodse levensstijl waarin hij een combinatie wist te realiseren tussen enerzijds de Joodse religieuze voorschriften en anderzijds een normale verhouding tot en participatie in het reguliere leven.
Trix van Bennekom in Halte Hausdorff:
“Het combineren van een strikt Joods religieus leven met een succesvol leven in de gewone wereld. … Het toverwoord was tolerantie. Een soort religieus polderen waarbij rabbijnen de halacha, de Joodse wet, minder streng interpreteerden dan in het buitenland gebruikelijk was.”
In 1977 was ik voor het eerst van mijn leven bij een promotie. Een kennis uit sjoel promoveerde aan de Erasmus Universiteit. De grootste indruk maakte op mij dokter Hausdorff. Hij zat rustig in het publiek, maar voor mij was het zien van dokter Hausdorff – wat voor mij de vroomste man van sjoel was – zonder keppel op, de grootste verbazing van de hele ceremonie.
Een jongen van de rivier
In een prachtige, beeldende stijl zet Trix van Bennekom Hausdorff neer, beginnend met zijn voorouders en het eerste hoofdstuk dat over hemzelf handelt, en dat zij noemt Een jongen van de rivier. De Maas, Hausdorff woonde er met zijn ouderlijk gezin.
Al kwamen zijn ouders uit Pruisen, Hausdorff was in Rotterdam geboren, hij was een jongen van de rivier.
Het gezin Hausdorff overleefde de Sjoa in de onderduik. Met deze zin alleen zou ik de beschrijving van de oorlogsperiode door Trix van Bennekom veel en veel tekortdoen. Hoe Hausdorff ook in de onderduik zijn jodendom trouw bleef beoefenen. Toch sla ik het over omdat ik het vooral aan de lezer over wil laten weten om er kennis van te nemen. Trix van Bennekom beschrijft ook de gebeurtenissen bij de bredere Hausdorff-familie waardoor ook allerlei andere aspecten van de Sjoa dan onderduik aan de orde komen.
Jizkor
In navolging van Mozes Heiman (Max) Gans, de auteur van het Memorboek, schreef Hausdorff het boek Jizkor. Waar het Memorboek een platenatlas met tekst is over het Nederlandse Jodendom, is Jizkor dat over het Rotterdamse Jodendom. Alleen, één persoon, bleef erin volkomen onderbelicht. Dat was de auteur zelf, David Hausdorff. Net als Mozes alleen terloops op één plek in de Haggada voorkomt omdat een pasoek (zin) wordt geciteerd waarin zijn naam staat, zo is David Hausdorff in Jizkor ook op één foto te vinden, omdat het een van de weinige groepsfoto’s is van de naoorlogse Rotterdamse kerkenraad.
Terwijl Hausdorff als geen ander een stempel heeft gedrukt op het Rotterdams-Joodse leven, vanaf zijn deelname aan en verslag over de eerste Keneisio Gedouloh in 1923, de wereldconferentie van de strikt-religieuze Agoedath Israel, tot zijn vertrek uit Rotterdam in 1979. Bijna zestig jaar. Trix van Bennekom heeft met haar Halte Hausdorff aan dat hiaat invulling gegeven. Halte Hausdorff is meer dan dat. Het is een onmisbaar boek voor wie wil begrijpen wat het Nederlands Jodendom zo speciaal maakte.
Trix van Bennekom, Halte Hausdorff, het leven van David Hausdorff, Jood, huisarts en Rotterdammer, biografie, uitgeverij studio Rashkov, ISBN 9789083320434, € 34,95
Cover: Bart Wallet spreekt bij de presentatie van Halte Hausdorf in Rotterdam, foto courtesy studio Rashkov
Bedankt voor dit artikel… Ik ben twee jaar jonger dan jij, maar ook ik herinner me, dr. Hausdorff als een milde educatieve spil in de joodse gemeente van de jaren zeventig… Hij had een huissleutel als dasspeld gemaakt van goud, een sieraad, zodat hij op Shabbat die mee kon nemen, zonder te dragen… Wij kinderen keken met veel eerbied op naar deze man…
Dank je wel Ruben voor je schrijfsel waardoor ik weer de sfeer van ‘onze’ Rotterdamse kehilla letterlijk voelde, proefde en rook. De familie Hausdorff blijft voor altijd een begrip, zo prachtig beschreven door Trix.