Hindeloopen is een prachtig stadje aan het IJsselmeer. Als een van de Friese elf steden heeft het een beschermde historische kern. Smalle klinkerstraatjes, huisjes met oranje dakpannen, grachten en een sluis zorgen voor sfeervolle charme.
Tussen de huisnummers 42 en 44 in Buren bevindt zich een onbebouwd terrein. In 1771 kocht David van Gelder (?-1797), die sinds 1757 in Hindeloopen woonde, hier een woning. In dit huis stichtte hij ook een sjoel. Na zijn overlijden bleef zijn woning tot 1862 dienen als sjoel, bekend als de “Hylper Sjoel”. Na de sluiting van de sjoel is dit stuk grond altijd onbebouwd gebleven. Oudere inwoners van Hindeloopen kennen dit terrein nog steeds als ‘It Joadenheem’ (Huis van de Joden).
In 2016 is er een gedenkplaat aan het hek van dit terrein bevestigd ter herinnering aan de Joodse gemeenschap van Hindeloopen.
Waarschijnlijk zijn de Hylper Joden begraven in Workum, eveneens een van de Friese elf steden.
David Salomons uit Workum
Workum kent een hoofdstraat die bestaat uit twee delen: Noard en Sùd. In 1665 huurde David Salomons (?-1690), afkomstig uit Emden, een woning op het huidige Súd 72a van Tieerd Harckes. Het jaar daarop, in 1666, woonde hij op Súd 6, dat hij huurde van Pier Hessels.
In augustus 1664 had David Salomons bij de zijl een stuk grond gekocht met als doel een begraafplaats. Hiermee is dit de oudste Joodse begraafplaats van Friesland.
Op deze bijzondere begraafplaats zijn nog zes grafstenen te vinden, waaronder die van David Salomons en zijn vrouw Kendel, die respectievelijk in 1690 en 1714 overleden zijn. Op Davids graf staat de tekst: איש חסיד צדיק וישר, wat betekent “een rechtvaardig en vroom man”.
Engeltje en Lazarus
Het lijkt erop dat Joden uit de Duitse regio Oost-Friesland, met name Emden, regelmatig naar Friesland trokken, om vaak weer terug te keren. Zo lijkt Engeltje (1657-1707), een dochter van David en Kendel, teruggekeerd te zijn naar Emden en getrouwd met Lazarus (Eliezer) Drielsma.
De naam Drielsma vindt zijn oorsprong ongeveer 17 kilometer ten oosten van Workum in IJlst, Drylts in het Fries. Salomon (?-1688), vader van Lazarus, woonde in de zeventiende eeuw in IJlst en is daar in 1668 overleden. Enkele van zijn nakomelingen zijn weer naar Emden verhuisd en namen de naam Drielsma aan.
Deze Salomon lijkt ook de vader te zijn van David uit Workum, wellicht is zijn dochter Engeltje met haar oom Lazarus getrouwd? Het is zeker niet uitgesloten.
Van Emden naar Leeuwarden
Een kleinzoon van Lazarus en Engeltje, Aron (1729-1803), verhuisde met zijn gezin vanuit Emden naar Leeuwarden. Leeuwarden kende een bloeiende Joodse gemeenschap. Vanaf 1645 woonden er Joden in de stad. Op het hoogste punt, in 1870 waren er ruim 1200 joodse inwoners, daarna vertrokken vele joden naar de grotere steden waardoor de aantallen terugliepen. In 1940 waren er ongeveer 650 Joodse inwoners.
In de Sacramentstraat staat nog steeds de prachtige Sjoel uit 1805, helaas tegenwoordig in gebruik als dansschool. In deze sjoel heeft in 1843 de opperrabbijn van Friesland Baruch Dusnus (1811-1886), het huwelijk voltrokken tussen Izak van Gelder (1818-1888) (zoon van Joseph van Gelder (1775-1865), en kleinzoon van David van Gelder uit Hindeloopen) en Rachel Drielsma (1817-1901, achterkleindochter van Aron).
Drie generaties van Gelder
De families van Gelder en Drielsma speelden een prominente rol in de Leeuwarder Joodse gemeenschap. Veel leden van deze families vervulden functies binnen de kehilla zoals parnassim, secretarissen, mohalim en gaba’ei tzedaka. Ook zijn er vele familiebanden tussen deze twee families. De drie generaties van Gelder (Joseph, Izak en Joseph) die in Leeuwarden hebben gewoond, moeten Tora geleerden zijn geweest aangezien de rabbijnen titel מוה”ר op hun grafstenen staat.
De hiervoor genoemde rabbijn Dusnus was geboren in Den Haag en heeft zijn sporen duidelijk achtergelaten in Leeuwarden. Ruim veertig jaar heeft hij de kehilla geleid, waarbij hij vasthield aan traditionele jodendom zonder concessies. Hij heeft ook invloed gehad op de jonge Izak (1872-1943), de zoon van de sjammasj (koster) rebbe Jossef van Gelder (Joseph, 1844-1927, zoon van Izak). Izak zou later rabbijn worden in Den Haag en opperrabbijn van Zeeland.
Na het overlijden van rabbijn Dusnus is in Leeuwarden de in 1886 in gebruik genomen Joodse school naar hem vernoemd: De Dusnus School.
Rabbijn Abraham Salomon Levisson
Holocaustmonument in de A.S. Levissonstraat, Leeuwarden met naam van rabbijn Levisson, ontwerp Hugo Kingmans, onthulling 1987
Naast de Dusnus School bevindt zich de A.S. Levissonstraat en het monument ter herinnering aan de Leewarder holocaust slachtoffers. Rabbijn Abraham Salomon Levisson (1902-1945) was een zeer bijzonder persoon die in de moeilijkste omstandigheden heeft getracht om zijn gemeenschap te steunen en zo veel mogelijk joodse levens te redden.
Moeder van Ies Vorst
Helaas is hij in de oorlog omgekomen op het “verloren transport”, naast het plaatsje Tröbitz. Hij is langs het spoor begraven naast de dochter van rabbijn Izak van Gelder, Henriette (Tzippora Chana) Vorst (1907-1945), de moeder van rabbijn Ies Vorst, mijn grootvader.
Een klein stukje Nederlands Joodse geschiedenis en misjpochelogie.
Bronnen
H. Beem: De joden van Leeuwarden
I.B. van Creveld: Haagse Rabbijnen
Warkumserfskip.nl
tresoar.nl
stenenarchief.nl
cover: De Dusnus school met gevelsteen, alle foto’s bij dit artikel zijn van de auteur
Is de eerste foto waarmee Familiesporen in FRiesland begint genomen in Hindeloopen?
De eerste foto is van de “Dusnus School” in Leeuwarden, met gevelsteen
Het keramische Holocaustmonument in de A.S. Levissonstraat, Leeuwarden met de naam van rabbijn Levisson, is ontworpen door Kees (Ben) van Renssen.
Hugo Kingmans heeft wel een brochure geschreven en het monument is onthuld in 1987.
Het glazen namenmonument, ontworpen door Saskia van Montfoort, is in 2021 geplaatst