Het is een vrij koude lenteochtend in 2023. In haar boshut in het Gooi interviewt Annemiek Schrijver mij voor haar wekelijkse tv-programma De Verwondering.
Al snel ging het met haar over mijn Joodse roots en hoe de vrijdagavonden bij ons thuis verliepen. Met aan tafel Maurits, mijn vader die vier jaar lang ondergedoken had gezeten in Amstelveen zonder ook maar enig familielid te hebben overgehouden, allemaal dood gemaakt in de kampen.
Met mijn opa David die voor de oorlog tientallen vluchtelingen in huis nam en in de oorlog voorzitter werd van de Joodse Raad met desastreuze gevolgen en na de oorlog verguisd werd en eenzaam op zijn bovenwoning mij af en toe liefdevol op schoot nam.
En met mijn moeder Virrie, die in de oorlog in de crèche in Amsterdam samen met een aantal andere helden vijfhonderd kinderen wist te redden, maar het na de oorlog 63 jaar lang had over de vijfduizend kinderen die ze niet had kunnen redden. En ik, een bang klein Joods jongetje.
Annemiek Schrijver met Rob Oudkerk, bekijk de uitzending hier
De kaarsjes werden aangestoken en vervolgens werd er anderhalf uur lang gezwegen, zoals Joodse mensen zo goed kunnen zwijgen over alles wat te veel tart. Had mijn opa de familie van mijn vader allemaal op lijsten gezet bij de Joodse raad? Had mijn opa als voorzitter van de Joodse Raad mijn moeder werkelijk uit een trein met kinderen op weg naar een concentratiekamp laten halen? En wat wist hij dan? En wat wist hij niet? Was ik het jongetje dat alles goed moest maken?
Stappen in de familielijn
Ik vertelde Annemiek Schrijver dat ik ooit graag in de familielijn wilde stappen en bijvoorbeeld iets zou willen bijdragen aan (historisch) besef kweken over het weer zo fors toenemende antisemitisme.
Het opgenomen interview werd gepland om op 8 oktober 2023 te worden uitgezonden.
De gebeurtenissen op 7 oktober gaven een heel andere betekenis aan het interview van vier maanden daarvoor.
Toeval bestaat nooit
Een hoop mensen zeiden dat ik heel snel was met reageren in die uitzending. Ik legde ze het toeval uit en besefte voor de zoveelste maal: Toeval bestaat nooit. Nog dezelfde maand keek ik naar alle afleveringen van de dramaserie De Joodse Raad, die in maart van dit jaar vijfdelig zal worden uitgezonden.
In de hoofdrollen: David en Virrie, mijn opa en mijn moeder. Hartverscheurend was het. Ik keek verstild naar mijn eigen familie in omstandigheden waarvan iedereen hoopt dat ze nooit meer zullen terugkeren.
Mijn echtgenote typte in de week dat wij de serie al mochten zien het dagboekje van mijn moeder uit. Ik begon met het interviewen van kinderen die zij gered had. En ik twijfelde niet meer. Dit was de weg die ik moest gaan belopen.
Op weg naar alles en iedereen
Ik schreef een tv-format over antisemitisme en voor ik het wist, was ik met een fantastische regisseuse en dito cameraman en geluidsvrouw op weg naar alles en iedereen, in een eerste zoektocht naar de oorsprong en uitingsvormen van antisemitisme. Ik zit stikvol vragen.
Wat is dat toch? Turken hier worden nauwelijks aangesproken op hoe Erdogan Koerden uitmoordt; Chinezen worden niet aangesproken op wat China met de Oeigoeren doet. Joden worden aangesproken op alles wat er in Israël gebeurt.
Is de Jood eigenlijk altijd al een soort zondebok geweest? De bliksemafleider van sociaal-economische deprivatie? Is een Jood hier onveiliger dan in Israël? Heeft de Nederlandse maatschappij Joden nodig om ze de schuld te geven van mondiaal ongeveer alles?
Heeft antisemitisme nut? Een functie?
En wie neemt eigenlijk op welk moment zijn of haar verantwoordelijkheid? Bestuurders, politici. Boven ons gestelden. Wat doen ze? Wat kunnen ze? Waarom mag er zo veel worden gekwetst omdat we zo nodig alles moeten kunnen zeggen? Wat heeft dat voor nut?
Een hakenkruis op je shirt niet strafbaar? Een koran verscheuren is niet strafbaar (maar het in de fik steken wel!). Het zal wel, maar ik raakte steeds meer verbijsterd door talloze voorbeelden die we filmden. Ik zag verregaande machteloosheid bij bestuurders, naast rustgevende empathie. Maar ik was echt geschokt dat de verantwoordelijken eigenlijk niet zoveel kunnen, concreet. En dat deed me denken aan wat mijn moeder me vertelde over de Tweede Wereldoorlog: “In the end namen maar heel weinig mensen hun verantwoordelijkheid”.
Wie worden de volgende minderheidsgroepen die de schuld gaan krijgen?
Mijn zoektocht is nog lang niet ten einde. Dit tweeluik is een begin. Antisemitisme is als fenomeen niet een gevaar voor Joden, maar voor onze hele maatschappij. Dat staat voor mij vast.
Ik moet als oud huisarts ook steeds denken aan de woorden van een andere huisarts, in 1940.
Ben Sajet, huisarts en SDAP-gemeenteraadslid, die in 1940 met drie andere Joden zijn zetel moest opgeven. Tijdens de laatste fractievergadering nam hij het woord en zei:
“Ik wil toch wel uiting geven aan wat ik voel en wat wij voelen op dit ogenblik. Wij gaan nu weg uit de raad, we moeten weg. Dat is jullie schuld niet, het is de schuld van de gemeente en de Duitsers. Maar wat ik in deze bijeenkomst toch wel verwacht had, nu we voor het laatst bij elkaar zijn, dat is een enkel woord waaruit blijkt dat jullie met ons meevoelen.”
Zoektocht door de woestijn
Misschien is dat laatste wel de essentie van wat ik nu op steeds meer plekken zie en voel. Mijn zoektocht door die woestijn is begonnen.
Aanstaande zondag deel 1 van de serie Na 7/10, antisemitisme in Nederland.
En over mijn schouder kijken ze vast en zeker mee, mijn lieve vader en moeder en mijn lieve opa. En ook dat kleine, bange joodse jongetje.
14 januari deel 1: Uitingsvormen van het moderne antisemitisme
Tv serie Na 7/10, antisemitisme in Nederland zondag 14 en 21 januari om 22.50 uur bij de EO op NPO 2.
In de aflevering van zondag 14 januari gaat het over de uitingsvormen van het moderne antisemitisme. Geïnterviewden zijn onder anderen Ewoud Sanders, Eddo Verdoner en de Barnevelder horecaondernemer Shem-Tov Levi die zich gedwongen voelt zijn eetcafé te sluiten nadat hij onlangs ernstig is bedreigd.
cover: NOA-rapport, Nationaal rapport over overheidsmaatregelen tegen antisemitisme
Wat een indringend artikel van Rob Oudkerk! Iedereen moet De Joodse Raad zien! De verschrikkelijke dilemma’s waarvoor Asscher en Cohen worden gesteld, zijn zeer goed invoelbaar. Door het goede acteerwerk dringt zich des te heviger op, hoe sluw en wreed de manipulaties van de nazi-bezetter waren. Het blijft actueel, we moeten zeer waakzaam zijn! En ook onszelf durven onderzoeken op vooroordelen enz.